11£६800॥॥५ [)२८॥४७॥॥८६०

()॥५॥४/८॥२5७/१|_ (_|3२,.रँ

0[॥ 194890

२०) १०0० हि ॥४6$७-/॥५]

(१५१७ 41 द 9031 $ क्य 3 प्रि? उनरऱ्ची- “षा त

»%-७ ' १ (ल्य त “. १. ३

0811404. (१८१५५1१ 11११३११ 081 ४०. ५0 र । ऱि' व । १००्दबण ४०. | ५ ९७2 "| मैपधाल नागवा दऱली 4० एरिभापेन्युठरबसग--- -'अणन्येर ११००

गृ ७ण्जा ण्यात ७6टे११ चालत जाण फर्लणा2 ७6१9121350 1313100 12000”.

| | | !

1 र त

5॥॥॥ 1909

क ध्द

7 | | | ] | |

" 31 108४) 19101 19७5 " 21969

>3,॥॥ न्न मिरर

>, वश 29) 60

820014. | 0 /॥॥1१64 | 3 | ॥॥19५

26 रन | |

८... >. 2 लाट. £07790-/-०५॥०००००//०॥/-/

र, य

क

१-2 क्क र

नागेरा भट

प्छ्न्छ़रि

क्त

पारिभापेन्द्शेखराचें

<<.

को शा क्तिन्य वीन च्य हीनल क

विस्तृत बिवरणासह व प्रक्रियेसह

णो णो ९ ५ र 9 टर 4 श धा ९ ण &* न्त » सराठा भाषान्तर ॥ पु ग) 11 1 1 शी 709

७, ठव टि कशि १-२ द ळी] क ह] क, र *&-€:€8/€8€:-€:€$'

पोक पलक.)

क्ल

अनुवादक व प्रकाशक

1. ब, नारायण दाजीबा वाढेगांवकर,

898881

&;, पएसू- ए., स्टिायड डिस्ट्रिक्ट व सेशन्स जज, नागपूर, रा | ( प्रन्थकत्यानें सव हक्क आपले स्वाधीन राखून ठेविळे आहेत.) 9 र 9 रे मुद्फ ढं (॥/ म्यानेजर, श्रीराम प्राटिंग प्रस, नाग पूर, ), करर १९३६ व

यो “. (७. यक

| /.*

अपणपात्रका

के. परमपूज्य गुरुवयं महामहोपाध्याय भट्टजीशास्त्री ( जद कृष्णशास्त्री) घाटे,

ध्८->8७८-०>२७८-->७८-->७८००७८-०>०७८०० ७८->७८०->४७०८०>४०००>७८->-४०८->

. -.

| | / ं १ ) ) ! (

७८->७--2७--->8:--0:-2>82<:226-->6% :->2७८->७८०>७-८०>७<->७०>-०>७-->७-->४८-

| वळ

| <2>७८2>७8८-०>2७८-०>७८८>७८->७८०>3८2>2४८०>६८०>७८०>७८->४<८०>७

म्मारे स्मारं गुणगणजुषः शददशास्त्रे नदीष्णान्‌ विद्याम्भाधिप्रतरणकलाकोविदानाहिता्झान्‌ । निर्वाणाख्ये पदमुपगतान्भट्टजीशास्त्रिवय्रान्‌ भक्तय्रा तेषां पदकमलयोरप्येते म्रन्थ एपः ।॥

विद्वद्र्‍ये प्रो, गोपाळ केशव गदे, पम. ए., वेदान्तशास्त्री व शास्त्रचिन्तामणि

८>>७५८->७८->७८०>३ ८०३७-८०-७७ ८--७-*७ ८-८) ७९७८-०७ <८->९ ८->७-0८->५७५

पन्हे डिटा>छयऱ-

चाक 77७. ७८००-६०-७७ छि छे “5७८०-८८-७७ ०->आ

हट->७८-०-०७-८--->.७८-८-०७०८->७८--०6८-३७००->७७०८-->-७०८--७०८--ह

व्र>&8००>८०>४८->४७८->७८->७

<:>९७८->७ ८८७>७८-८>9८-००>७८-८०>७८-०>७ १ ७८०>७<-०>0 ८-२>७-८->७८-->९७ ०००

गर्देवंशावतंसः सुविमलधिषण:; केशवाचाय्रसू नु: निष्णात: शद्दक्ास्त्रे गुरुचरणरतो भट्टजीशास्त्रिशिष्यः । कात तन्वन्‌ गुरूणां फणिपुरमखिलं भूपप्रन न्य़ायवेत्ता गोपालो भरिशास्त्रप्रवचनकुशलो राजते$ग्रं मनीपी ।।

भ्रस्तावना,

"णा ्याप्यन््यवयड र्क

परिभाषेन्दुशषखरनामक म्रन्थाचा कर्ता नागेश ऊर्फ नागोजीभट्ट हा एक अलो-

किक बुद्धिमान्‌ पण्डित इसवी सनाच्या १८ व्या शतकांत होऊन गेला. हा सवे शास्त्रांत निष्णात असल्यामुळें व याच्य़ा अलोकिक विद्वत्तेमुळें याला तत्कालीन पाण्डित- ल्क सवेतन्त्रस्वतन्त्र असं संबोधित असत. यार्ने अनेक "शाखांवर बरेच ग्रन्थ लिहिळे आहेत मन्त्रशास्त्र, चमर स्त्र, अल्डुगरशाख, योगशास्त्र, व्य़ाकरणशास्त्र इत्यादि शाखांवर याने लिहिलेले अनेक ग्रन्य उपलब्ध आहेत. त्यांपैकी कांही ग्रन्थ छापले असून इतर ग्रन्थ अझून छापले रेळे नाहींत. यानें न्यायशास्त्रावर देखील युक्तिमक्तावलिनामक ग्रन्थ लिहिला आहे व तसेच रामायणावर टीका लिहिली आहे. हा विठ्ठान्‌ पण्डित जरी सवे शाखांत निष्णात होता तरी उ्याकरणशास्त्र हा त्याचा अत्यन्त आवडता विषय्र होता, व या शाख्रावर त्यानें अनेक प्रमाणभूत ग्रन्थ लिहिळे आहेत, व या ग्रन्थांचं ज्यानें अध्ययन केलें नाहीं तो खरा वैयाक- रण नव्हे असं सर्व आघुनिक वैयाकरणांचे मत आहे. भटद्टोजी दीक्षितांच्या सिद्धान्त- कोमुदीला जे आज अग्रस्थान व विलक्षण महत्व प्राप्त झालें आहे 'ते नागेशाच्या परिश्रमाचे फल होय असे म्हणण्यांत आतेशयोक्ति होणार नाहीं. लिद्धान्तकोमुदी हा व्य़ाकरणशास्त्रावरील अत्युत्तम ग्रन्थ आहे हें कोणीहि प्राञ्जलपर्ण कबुल कर्राल. तथापि त्या प्रन्थरावर भट्टोजी दीक्षितांनी जी प्रोढमनोरमानामक टीका लिहिली त्या टीकेत आपल्या गुरूच्य़ा-म्हणजे शषकृष्णाच्या-मतांचे मधून मघून खण्डन केलें असल्यामुळें शेषकृष्णाच्या वंशजांना भट्टोजी दीक्षिताची ही कृति सुळांच पसंत पडली नाहीं व शषकृष्णाच्या मलाचा शिष्य प्रसिद्ध जगन्ञाथराय पण्डित याने मनोरमाकु- 'चमर्दिनीनामक ग्रन्थ लिहून भट्टोभी दीक्षितास नालाबक ठराविण्याचा प्रय्रत्न केळा पण नागेशान आपल्या अलोकिक बुद्धिमत्तेने आपल्या गुरूच्या पितामहावर केलेला हा हछा हाणून पाडला व भट्टोजी दीक्षितांचां मतच भाष्यसग्मत आहेत असं सप्रमाण सिद्ध करून दाखविलें. याचा परिणाम असा झाला कीं भट्टोजा दीक्षितापूर्वी ज्या ग्रन्थाच्या-म्हणजे रामचन्द्रकृत प्रक्रिप्राकोसुर्दांच्य़ा-अध्यय्नाचा प्रचार होता तो थ व त्या प्रन्यावर शेषकृष्णानें केलेली प्रक्रिय्राकामुदीप्रकाशनामक टीका व तसेंच त्या ग्रन्यावर इतर वैयाकरणांनीं लिहिलेल्या टीका लुत्तप्राय होऊन उय्माकरणशास्त्रांत भट्टोजी दीक्षित, नागेश व वयाचे अन॒यायी यांचेच अन्थ प्रमाणभूत मानले जाऊ लागले त्याच ग्रन्थांचे अध्ययन अध्यापन सववत्र प्रचारांत आलें, व तोच प्रचार अझून अव्याहत चाल आहे. ही क्रान्ति घडवून आणण्याचे श्रेय जरी भटटोजी दीक्षितांस आहे तरी, वर सांगितल्याप्रमाणे, ते श्रेय पुष्कळ अशी नागेशामुळेंच प्राप्त झालें आहे, या बाबतीत नागैशानें जा कामगिरी बजाविली .,ती भाष्यकाराच्या कामगिरीप्रमाणरच

(९ )

होती हे म्हणणे अयरथा्थ होणार नाहीं. अनेक वार्तिककारांनी अष्टाध्यायीवर हला करून जेव्हां ती सदोप आहे असं ठरविण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा भाष्यकारांनी अद्वि- तीय भाष्य लिहून ता हछा हाणून पाडला व अष्टाध्याय्रीचे महत्व प्रस्थापित केळे. त्याचा परिणाम ह्या झाला कीं अष्टाध्यायी रचण्यापूर्वी इन्द्रादिकांची जीं व्याकरणशासततर प्रसिद्ध होता ता. सवे लुसप्रायर होऊन अष्टाध्परायीला अग्रस्थान निळाळें व ते अझून कायम आहे. जशी भाष्यकारांना पाणिनीच्या बाबतींत कार्मागरी बजाविली तशीच नागोश्याने, वर सांगितल्याप्रमागे, दीक्षितांच्या बाबतीत कामगिरी बजाविली. ह्या बाबतींत मतभेद आढे ह भा जाणून आहे. पण माझं लिहिणे प्राचानमतानुसार आहे हे लक्षांत अस द्यावे.

अश्या अलोकिक बुद्धिमान पुरुषाचे जीवनचरित्र लिहिण्याची कांहींच साधने उपलब्ध नसावी हे पाहून फार खद वाटतो. नागेशाचा जन्म कोणत्या साली व कोठे झाला, त्याला भाऊबहिणी होत्या काय, त्यांचे वांडलास बन्चु होते काय, च त्यांच वडील काय़ धंदा करोत असत, आणि तसेंच त्याच्य़ा वंद्यांतील मूळ पुरुषांचे वास्तव्य कोठें होते व ते काशीस राहण्यास केव्हां आले वगेरे संभघाने कांदीच माहिती मिळं शकत नाहीं, नागेशाच्य़ा म्रन्थांवरून एवढीच माहिती मिळते कां काळे या उपनावाच्या महाराष्ट्रज्ञाह्मणकुलांत त्याचा जन्म झाला असून त्याच्या पित्याचे नाव शिवभट्ट व आदवेचं नाव सती होते व संटगवरपुरारथाश राजा रामसिंह हा त्याचा शिष्य असन आश्रयदाता होता श्यंगवेरपुर हे गांव अलाहबादेच्य़ा उत्तरेस कांही सेलांवर असून तें आतां सिंग्रौर या न!वानें प्रासिद्ध आहे.

नाभेशाने जे ग्रन्थ लिहिले आहित त्यांपेकीं कांही ग्रन्थांत त्यानें आपलें उपनाव काळे असं दिलें असुन, इतर म्रन्थांत उपाध्याय असं आपलें उपनाव दिलें आहे. बृहत्राद्वेन्दुशखरांत तर त्याने पूवाघांचे अखेरीस आपले उपनाव काळे असे दि असून त्याच ग्रन्थाच्या उत्तराचे अखेरीस उपाध्याय असे आपले उपनाव दिलें आहे. तर्थापि नागेशाचें उपनाव वास्तविक काळे असून, उपाध्याय ही पदवी त्याच्या पूर्व- जांस त्यांच्या विद्दत्तमुळें किंवा धद्यामुळ॑ मिळाली असावी असं वाटतं.

जयपुरचा राजा सवाई जग्रसिह ( हू स० १६८८-१७२८ ) यानें ह० स० १७१४ मध्यें अश्वभेघयरजञ कला होता. त्या यज्ञाकरितां त्यानें हिंदुस्थानांतील निवडक, प्राल्षद्ध, विद्वान पण्डितांना निन्त्रणपत्रिका पाठविल्या होत्या. ज्याना अश्या पत्रिका पार्टविल्या होत्य़ा त्यांपेकी नागेश हा एक होता. तो यज्ञास गेला नाहीं, मो क्षेत्र- सन्यास घेतला आहे व काशीक्षत्र सोडून कोठेंदि न जाण्याचा मी संकल्प केला अस- ल्यामुळें जयपुरास माझे येण होऊ शकत नाहीं असं नागेशाने सवाई जग्रासहास उत्तर पाठविलें. सवाई जयासिहाने नागशास यज्ञाकरितां सुद्दाम निमन्त्रण पाठविळं होते त्यावरून इं स्पष्ट होते कीं नागेश हा महाविठ्ठान्‌ पण्डित आहे अशी त्याची

(२)

त्यावेळीं सरवंत्र ख्याति झाली असली पाहिजे, व एवढी विद्वत्ता संपादन करण्यास व प्रसिद्ध विद्वान्‌ पश्डितांमध्ये गणना करण्यालायक होण्यास, नागेश त्यावेळीं निदान ४० वर्षांचा तरी असला पाहिजे. यावरून नागेशाचा जन्म इ० स० १६७४६ चे सुमा- रास झाला असावा असें अनुमान करण्यास कांही हरकत नाहीं.

महामहोपाध्याय पण्डित हरत्रसाद शास्त्री माजी प्रिन्सपाळ, संस्कृत कॅलिञज, कलकत्ता, यांनी बंगाल रायळ एशिआटिक सोसायटी येथील ग्रन्थसंग्रहालय़ांत जीं हस्तालिखित पुस्तकें आहेत त्यांची एक सचि तप्रार केळी आहे. व तिच्यावर एक चवस्तृत प्रस्तावना लिहिली आहे. त्या प्रस्तावनेत त॑ असे म्हणतात की“ ॥॥९ शा९2७ 5॥७७०॥ट 0 3019001 12:8३. ॥0टएश', ४४३5३ (चंत्र्ठ 3िहवा, 8 "1 त पित 10131 ०७९॥० ९0110000९0 ॥७०७ ३) 15 ९९५ 810 ॥1९ १४०५5 0 115 5000 निट प बतब जाट परिटिद्याचे ॥श्‍टते पाठाट पावा 0 ताची- ९0 ७८६ ३110 0120 11 17786 ठत शीट तश ण्याटाा ७वा९ 1145111205 110 ९९१३ ३ ]९ठऊबातश ठा) ९९०प0 ति ९ उ3िटाओारड 1८५०1६." (पहा पान १०८) हा जी माहिती पण्डित मजकुरांनीं दिली आहे ती कोणत्याहि लेखी पुराव्याच्या आधारावर दिली नसून, दन्तकथेच्या आधारावर दिली आहे हें त्यांच्य़ा प्रस्तावनेवरूनच स्पष्ट होत ( पहा प्रस्तावना पान २५ ) ही दुन्तकथा खरी असल्यास नागेशाचे वय मरणकाळीं सुमारं १०० वर्षांचे असले पाहिजे हें उघड होते.

कार्शांत अशी आख्य़ायेका प्रसिद्ध आहे कीं नागेश फार वृद्ध होऊन वारला, त्याच्या वार्धक्यामुळें त्याची कंबर वाकली होती व पाठीचे ठिकाणा मोठें कुबडे निघाले होतें. त्याचा लेखनव्य़वसाय आमरणान्त चाळू होता. पाठीस कुबड निघाल्यामुळे त्याला भिंतीस टेकून बसतांना फार त्रास होत असं. म्हणून त्यानें भिंतीला एक छिद्र पाडळें होते व त्या छिद्रांत आपलें कुबडे घालून तो भिंतीला टेकून बसत असे ब आपला लेखनव्यवसाय अव्याहत चालवीत अखे. ही आख्याग्रिका खरी असल्यास तिजवरून देखील हें दिसून येतें कीं नागेश मरणसमयीं फार वृद्ध झाला होता. परंतु याचे उलट महाराष्ट ज्ञानकाश्यांत ( पहा जिल्द्‌ ५१६ ' न? पान ७१ ) अलं लिहिलं आहे कीं नारोश आपल्या वयाच्या ६२ वे वर्षा कादाक्षेत्री मरण पावला. या म्हणण्याला देणयाल कांही लेखी पुरावा दिला नसून ळोकवाता हाच आधार दिला आहे. सारांश नागेशाचा जन्म कर्वा झाला व त्यांच देहावसान कधीं झाले ह निश्चितपणे सांगतां येणे फार कटीण आहे. न

नदिय़ा येथाल विद्यापीठांतील एका म्रन्थांत नागेशाबद्दल दिलेली माहिती ज्ञान- काषकारांनीं आपल्या म्रन्थांत नमूद केली आहे. ती अशी आहे काँ नागेश लहान- पणीं वेदाध्ययन करून नतर याजिक शिकला व त्यावर आपला उद्रनिवाह करूं लागला, परंतु त्याचा निर्वाह नीट होईना म्हणून तो वाहंस गेला व तेथाल विद्या- ल्य़ांत पदं लागला. तेथें त्यानें काढ्प्राचें व इतर म्रन्थांचे अध्ययन केल्यावर तो

.. जे.)

आपल्या वयाच्या ७० वे वर्षा काश्यांस परत गेला व तेथे त्याने घ्याकरणदास्त्राचे अध्ययन केले. पुढे त्याने मन्त्रशास्त्राचा अभ्यास करून ५० वे वर्षी सप्तशातीवर टीका लिहिली व नंतर महाभाष्यावर टीका लिहून व्याकरणशास्त्रावर व इतर शास्त्रां- वर त्यानें मोठाले ग्रन्थ लिहिले, यया माहितीवरून असें दिसून येतं कीं नागेशाने आपल्या वय़ाच्य़ा '१० वे वर्षी ग्रन्थरचना करण्यास सुरुवात केली व १२ वषौत सव ग्रन्थ लिहून तो ६२ वे वर्षा मरण पावला. परंतु त्यानें अनेक शास्त्रांवर जे मोठमोठे ग्रन्थ लिहिले आहेत ते सवे ग्रन्थ तो ५२ वपोत लिहू शकला हे मानणें अगदीं अस- भवनीय दिसते. पठनपाठनादि सर्वे व्यवसाय संभाळून एवढी प्रचण्ड ग्रन्थरचना करण्याकरितां नागेशास निदान २५ वप तरी लागलीं असलीं पाहिजेत. म्हणून नारगे- शाबद्दल ज्ञानकापकारांनीं जी माहिती दिली आहे ती विश्वसनीय मानतां येत नाहीं. नागेशाबद्दल अशी आख्य़ाथेका आठे कीं तो खोळा वर्षांचा होट्रेपयरत त्याचं विद्याभ्य्रासाकडे मुळींच लक्ष नव्हते. त्य़ाने आपल्या आयुष्य़ाचा हा काळ मछविद्या संपादन करण्यांतच घातला होता. आखाड्यांत जावे, कसरत करावा, कुस्ती लढावी व दिवसभर काशीक्षेत्रांत व्यथे इकडे तिकडे फिरत असाव अशी त्याचा सोळा वपाचा होईपर्यत उनाड मुलासारखी दिनचया होती. एकदां काशीत पग्डितांची सभा चालू असतां, नागेश उन्मत्तपणे त्या सभेत ॥शिखून अग्रस्थानी जाऊन बसला. सभत हजर असलेल्या पाण्डतांनी त्याच्या या उन्मत्त आचरणाबदल त्याला बरेंच वाक्‍ताडन केल व सभेतून हाकळून दिलें. त्यामुळ नागेशास फार वाईट वाटलें व त्याने भरसभंत सर्वे पण्डितांच्या समार अक्यी प्रतिज्ञा केली कॉ मी विद्या संपादन करून पण्डिताग्रणी होईन. असें म्हणून तो सभेतून निघून गेला व त्य़ा देवसापासून त्यान मनाभाच- करून वारेदवादी उपासना करण्यास प्रारंभ केला, भडोजी दाक्षितांचे पोन्नवत्या काळीं प्रसिद्ध विद्वान्‌ म्हणून नावाजळेळे पण्डित हर दोक्षित यांच जवळ त्याच व्याक- रणशास्त्र शिकण्यास सुरुवात कली, व त्या शास्त्राचे अध्ययन त्यांचेजवळ संपवून तो त्या शास्त्रांत अत्यंत निप्णात झाला. यानंतर त्यान व्याकरणशास्त्रावर अनेक म्रन्थ रचले व त्या सर्व ग्रन्थांचे पठन पाठन आजकाल सवंत्र चाळू आहे च ते सवं ग्रन्थ व्याकरणशास्त्रांत गरमाणभत मानले जातात. व्याकरणशास््राचं खरं रहस्य जाणण्यास ते ग्रन्थ अत्यंत उपयोगी आहेत असं स्व आधुनिक वैय़ाकरणांचं मत आहे. सनत्र अशी देखाल आख्यायिका प्रसिद्ध आहे कीं ज्याप्रमाणें नागेशानें आपला आश्रग्रदाता प्रसिद्ध राजा रामसिंह याच्या नावाने रामायणाचर टाका लिहिली त्याचप्रमाणे त्यानं आपल्या गुखूच्या-ग्हणजे हर दाक्षितांच्या- नांवानें भाजी दी'क्षितकृत प्रोढमनोरभवर शाद्वरत्न नांवाची प्रसिद्ध टोका लिहिली. ही टाका खरोखरच नागेश्याने लिहिली कवा हर दोक्षि-

ह. ९७२. 6: 6:

तांनी लिहिली हे निश्चितपणे सांगतां येणें फार कडीण आहे. तर्थापे ळोकवाता अशोच 803 _ 9

आहे का ही टोका नागेशानच कृतजताळा द्षेपवक आपल गुरूच्या नावान लाहला,

९. __ 8 <<

प्रासेद्ध शामण्य़ देशीय पण्डित आचफ्रेक्ट याने जी स्स्कृत म्रन्थांचा मठा साच बरच

(. ह.)

दिवसांपूर्वी तयार केली आहे तींत देखाल रामाय्रणावरील टीका व शद्दरत्न हे प्रन्थ

२७

नागेशकृत आहेत असं म्हटलें आहे, व त्या सर्चीत त्यानें नागेशकृत सवे ग्रन्थांची तर्थापे नि्णयसागर छापखान्यांत जे महाभाष्य छापल आहे त्यांत दिलेल्या प्रस्तावनेत त्या सवे ग्रन्थांची यादी दिली आहे व वाटल्यास ती तेथे पाहावी. नागेश्याने जसं व्याकरणशास्त्राचे अध्ययन केले होतें त्याचप्रमाणें त्य़ाने इतर शास्त्रांचे देखील अध्ययन केलें होतें. हीं इतर शास्त्रे तो हरदीक्षिताजवळच शिकला किंवा इतर विठ्ठान्‌ पण्डितां-

यादी दिली आहे. ती बर्रांच मोठी असल्य़ामुळे येथें विस्तारभयास्तव देतां येत नाहीं. विळी

जवळ शिकला हृ जाणण्यास कोणतंच साघन उपलब्ध नाहीं, तथापि त्याच्या ग्रन्था- वरून असं दिसून येतें कीं तो न्यायशास्त्र रामरामभट्टाचायेनासमक वक्ठदेशीय प्रसिद्ध न्यायशयास्त्रयाजवळ शिकला होता; कारण * अधीत्य फणिभाप्याठिंध सधीन्द्र- हरिदाक्षितात्‌ । न्यायतन्त्र रामरामाद्वादिरक्षाघररामतः ॥ ' असं त्याने वृहतशद्वेन्टु- दशोखरांत च मञ्जंपत म्हटले आहे.

इ० स? १६५७ साली देवरुखे ब्राह्मण पाड'क्त व शरीरसंबेघाह आहेत काँ काय या प्रश्नाचा निणय करण्याकरितां काशी क्षेत्रांत विद्वान्‌ पण्डितांचा सभा भरली होती व त्या सभेने देवरुखे व्राद्माणांत्फे लखी निकाल दिला. त्य़ा लेखी निकालावर रामरामभट्टाचायांची सही आहे. ग्रा निकालाची नकल श्री० रा. स. पिंपुटकर यांनी चितळेभट्टप्रकरण या म्रन्थांत छापली आहे. हाच रामरामभट्ाचाये नागेशाचा

गुरु असाचा.

नारोशाला राजा रामसिंहाचा आश्रय मिळेपर्यंत तो विपज्ञावभ्थेतच होता असे दिसन येतं. जेथे सरस्वतीचा वास आहे तेथे लक्ष्मी ढुकून देखील पाहत नाहीं असा त्याकाळीं सामान्य नियम असे, द तारोश त्य़ा नियमास अपवाद नव्हता. त्याची गरीबीची स्थिति असल्यामुळे, त्याची पत्नी त्याला नेहमी द्रव्याजन व कीतिसंपादन करण्याकरितां परदेशांत जाण्याबहलळ आग्रह करात असे. पण तो तिच्य़ा म्हणण्याकडे नेहमी दुलंक्ष करीत असे पठनपाठनांत व विद्यानन्दांत नेहमी नेमझ असणाऱ्या व काशीसारख्या पुण्यक्षेत्रांत राहणाऱ्या त्या घर्मेशील व विद्वान्‌ पुरुषास द्रव्य किंवा कीर्ति संपादन करण्याची मुळींच हाव नव्हती. पण स्त्रीच्या अत्यन्त आग्रहास्तव त्याला एकदां तिचे म्हणण मानणे भाग पडलं, व तो परदे- शास जाण्याचा निश्चय करून गंगातीरावर येऊन दाखला झाला व॒नावाड्यास म्हणाला कीं माझेजवळ तुला देण्याकारेतां पेसे नसल्प्रामुळे तू मला पेलतीरावर फुकट पोहचवून दे. नावाडी त्याला नावेवर फुकट घेऊन जाण्यास तयार नव्हता तेव्हा त्याने नावाड्याला म्हटले कामी काशातील विद्वान्‌ ब्राह्मण असल्यामुळें तू मजजवळून पेसा न घेतां मळा गेंगापार करून दिलें पाहिजे. यावर नावाडी नारोशास उन्मत्तपणे म्हणाला कीं त॑ कोण असा मोठा विठ्ठानू पण्डित आहेख कीं

(८)

आम्ही तुला पेलतीरावर फुकट घेऊन जावें. काशी क्षेत्रांत खरा विद्ठाःनू पण्डित एक नागोजीभट आहे. तसा पण्डित नावेवर बसण्य़ाकरितां आल्यास आम्ही त्याला नावे- वर फुकट घेऊन जाऊं शकतो. तुझ्यासारख्या ब्राह्मणास आम्ही फुक्रट नेणार नाहीं. नावाड्याचे हें भाषण ऐकून नारेश कांही उत्तर न देतां सुकाठ्यानें घरीं परत गेला व झालेला सवं वृत्तान्त त्यानें आपल्य्रा पत्नीस कळविला व तो म्हणाला कीं काशींतील आबालवृद्धांस ज्याच नांव माहीत आहे व काशीसारख्य़ा ठिकाणी ज्याची कीर्ति संत्र पसरली आहि त्याला कीतिं संपादन करण्याकरितां परदेशांत जाण्याची कांहींच गरज नाहीं. द्रव्याची अडचण आहे खरी, तथापि काशोसारख्या पुण्यक्षेत्रांत राहून व नित्य गंगास्नान करून विश्वेश्वर जें देईल तेवढ्यांतच सन्तोष मानून आपण कसा तरी आपला संसार चालवू. एखादा पुरुप प्रसिद्धीस आला म्हणजे त्याच्या संबंधाने अनेक आख्यायिका लोकांत प्रचालित होत असतात. त्यांपेकी खऱ्या कोणत्या व खोठ्या कोणत्या हें निश्चितपणे टरविणे फार कटीण नाते. म्हणून वर दिलेली ही. आख्यायिका खरी आहे किंवा नाहीं हे सांगणे फार कठीण आहे. एवढे सात्र खरं काँ रामराजाचा आश्रय मिळेपर्यंत नागेशाची साग्पत्तिक स्थिति विशेष चांगली नव्हती, व त्याच्या अत्लोकिक विचेच्य़ा बलावर त्याला राजाश्रय्र मिळाल्यावरच त्याची साम्पसिक स्थिति सुधारली, व ज्या रामराजानं नागेशाला आश्रय दिला तो त्याचा शिष्य झाला हें रामायणाच्या टीकेंत आरंभी जे शछोक दिले आहेत त्यावरून स्पष्ट होतें. त्यांपेका एका श्होकांत रामसिंहाने स्वतःला * भट्टनागेशशिप्येग ' अस म्हटलं आहे.

नारेशाने मज्जूपाग्रन्थांत असं म्हटलें आहे कीं ' शद्देन्दुशखरं पुत्न मजञ्जूपां चव कन्यकाम्‌ । स्वमतो स्वयमुत्पाच शिवयोारपिंती मया ॥.' असा छोक नागेश्यानें आपल्या प्रन्थांत लिहिला असल्यामुळें, कित्येकांचं अस म्हणणें आहे कीं नागेशास सन्तति नव्हती, पण या म्हणण्य़ांत विशाष तथ्य नाहीं. नागेशाच्य़ा काळांत काशींतील विठ्ठान्‌ पण्डितांत अश्ली प्रथाच पडली होती कीं स्वतः लिहिलेल्या म्रन्यांपेकी एक ग्रन्थ कन्या मानून व दुसरा ग्रन्थ पुत्र मानून दोन्ही कन्यापुत्नखूपी ग्रन्थ विश्वेश्वरास अपण करावे. पण एवढ्यावरून हें सिद्ध होत नाहीं कीं ज्या पज्डितांनीं अश्या रीतीने विश्वेश्वरास ग्रन्थ समर्पण केले त्यांना सन्तति नव्हती. नागेशसमकालीन महादेवभट्ट पुणतास्बकर ग्रा प्रसिद्ध नेयायिकानें न्यायशाख््रावर कांही ग्रन्थ लिहिले होते. त्याला पुत्र असून कांहीं कन्याहि होत्या. असं असून देखील त्याने स्वतः लिहिलेल्या अरन्थां- पैकीं प्रकाशकोस्तुभनामक ग्रन्थ पुत्न मानून च सर्वोपकारिणीनामक ग्रन्थ कन्या मानून दोन्ही ग्रन्थ विश्वे्रास अपण केले हें त्याच्या घरीं असलेल्या त्याच्या म्रन्थांवरून स्पष्ट होतें. सारांश एखाद्या ग्रन्थकारानें अनेक ग्रन्थ लिहून त्यांपैकी दोन ग्रन्थ विश्रे- श्वरास कन्यापुत्ररूपानें अपण केल्याने त्याला सन्तति नव्हती हें म्हणणें साहस होय. काशीस जी माहिती उपलब्ध झाली तीवरून असं दिसते कीं नागेशास एक कन्या

ए ७ )

होती व नागेशाने आपलें स्वतःचे राहण्याचे घर तिच्य़ा नावे दानपत्र लिहून तिला बक्षीस (देले, हं घर तीन मजळी असून दगडाने बांघळ॑ आहे व सिद्धेश्ररी मोढृव्यांत अझून कायम आहे. त्या घरांत नागेश्याच्या मुलीचे वंशज-म्हणजे देव घराण्यांतील सेइळो-राहत असतात. नागेशाने स्वतःचें घर आपल्या मुलीस बक्षीस दिलें यावरून हे मात्र दिसून येते काँ त्याला पुन्न नव्हते. त्याला पुत्र असते तर त्यानें आपलें घर सुलींला बक्षीस करून दिलं नसतें.

नागेशाचें उपनाव काळे होत हें पूवी सांगितलेंच आहे. हे उपनाव देशस्थ, कोकणस्थ व कऱ्हाडे ब्राह्मणांत सांपडतें व तसेंच यजुवेदा ब्राह्मणांत देखील सापडत. तथापि वर उ&खिललें देव घराणे देशस्थ करंवदी बाह्मणांनचे असल्यामळं-म्हणजे नागेशानीं आपली कन्या देशस्थ ब्राह्मणास दिली असलप्रामुळे-हें स्पष्ट होत कॉ नागेश हा करग्बेदी देशस्थ ब्राह्मण होता

प्रसिद्ध विठ्ठान्‌ वेजनाथ पायगुंडे हा नागेशाचा पट्टशिष्य द्दोता व त्यानें देखील नगेशाप्रमा्णे अनक घास्रांवर म्रन्थ लिहिले आहेत व नागेशाच्या कित्येक म्रन्थांवर टीका लिहिली आहे. नाभेशासब्थाने जवढी माहिती मिळे शकली तेवढी वर म्राथेत केळी आहे दुर्दैवाने जास्त माहिती न मिळु शकल्यामुळे, नागेझाच्या जीवनचरित्रासंत्रघानें जास्त कांही लिहितां येत नाही, व त्या थोर विठ्ठान्‌ पुरुषास अनेक साष्टांग प्रणिपात करून याप जीवनचरित्र संपविता

माझे संस्कृतांच ज्ञान व विर>पतः वब्याकरणशास्त्राच ज्ञान अगदीं थोडे असून देखील परिभापन्दुशेखरासारख्या व्य़ाकरणशास्त्रावरील कठीण ग्रन्थाचे भाषान्तर व विवरण करण्याचे साहस मी कां केळं आहे याबद्दल येथें उल्लेख करण जरूर वाटतें. लिद्वान्तकोमुरदींत मधून मधून कित्यक परिभापा दिल्या असल्यामुळं परिभापांचें आप- ह्ग्मास ज्ञान व्हावे म्हणून मी श्री. गोपाळ केशव गर्दे एम. ए. माजी प्रेफेपर हिस्कांप कॉलेज, नागपूर यांना मला परिभापेन्दुराखर म्रन्थ समजवून देण्याबद्दल विनन्ति केली व त्यांनां ती मोट्या आनंदानें मान्य़ केली, परंतु त्यांनी अशी अट घातली कीं मो परिभापेन्दुशखराचें सरळ भाषेत मराठी भाषान्तर करावें व त्या प्रन्थांतील प्रत्यक कठीण पक्तीच्या अथोचे अश्या रीतीने विवेचन करावें कां ज्यानें सिद्धान्तकामुदी वाचली आहे. त्याला भाषान्तराच्य़ा सहायाने परिभाषेन्दुशे खर ग्रन्थ समजण्यांत अडच्ण न यावी. ' आजा गुख्णां ह्याविचारणीया ' या उक्तीप्रमाणे मला त्यांची आज्ञा मानणें भाग पडलें, व सम्पूर्ण ग्रन्थाचं वाचन झाल्यावर मी भाषान्तर करण्यास प्रारंभ केला. वाघेक्यामुळें माझ्य़ा हातास फार कॅप सुटला आहे व मला लिहिणे अशक्यप्राय झाले आहे. म्हणून मी श्री० वि. क. पेशवे एम्‌. ए. यांना विनन्ति केळी कीं मी प्रन्याचे भाषान्तर सांगत जाहून व स्य़ाप्रमाण तम्ही

(८...

भाषान्तर लिहीत जावें. त्यांनी माझ्या विनन्वाीस मान देऊन मी जसं भाषान्तर त्यांना सांगत गेलो तसें त्यांनी समग्र भाषान्तर लिहून काढलें. त्यावेळीं माझ्याजवळ फक्त भैरवी टीकाच होती. पण पुढें विजयार्टाका व अखेर अखेर सप्रसिद्ध भूति- टीका माझं पाहण्यांत आल्यावर, मला बऱ्याच परिभाषा पुन्हा लिहून काढाच्या लाग- ल्या व हॅ पुनलेखनाचें काम माझ्या जेष्ठ चिरंजीवानें केले, व तसेंच प्रफ तपासण्याचे सव काम त्यानंच केल. वरील टीकाकारांचा मी फार कणी आहे.

ज्या थोर सद्‌ ग्रहस्थाजवळ मी सिद्धान्तकोमुदी, परिभापेन्दुशखर, मुक्तावलि, तकंपाद इत्यादि ग्रन्थांचे अध्ययन केलें त्यांच्या विद्वत्तबद्दल प्रान्तांत जशी माहिती असावी तश्वी नसड्य्रामुळें त्यांचे संक्चिप्त चारेत्र मी येथ देत आहे. श्री. गोपाळराव गर्दे यांचा जन्म ४-१-१८७२ इ. रोजीं सागरास भैयाजी रिंगे यांचे घरी झाला. त्यांच्या वडिलाचे नाव केशवभटद्ट असून मातुश्रीचे नाव रमाबाई होते. केशवभट्ट याजिक व पुराणिक होते, व याशज्ञिकी करून ते आपला संसार चालवीत असत, त्यांना पुराण सांगून जी द््यप्रा्षि हात असे ती ते संसारांत खर्च न करितां, दानघमांत व ब्राह्मणयभाजनांत ते त्या द्रव्याचा विनियोग करांत असत. त्यांना दोन मुली व पांच पुत्र होते. मुलांमध्ये गोपाळराव तिसरे होत. रा० गोपाळरावांचा माटिक- पर्थंत अभ्पास सागर हाग्रस्कुलांत झाला च ते त्या शाळेतून माट्रिकची परिक्षा हृ० स० १८८७ त पास झाल. सागरास कॉलेज नसल्यामुळे त्यांना जबलपुरास जावें लागलें. जबलपुरास ते के० प्रो० दिनकरराव जठार यांचे वडील रा० घुडिराजपंत जठार यांचे घरीं राहत असत जबलपुर कलिजांतून ते बी. ए. चो परिक्षा १८९१ मध्यें पास झाले, त्या परिक्षेकारेता त्यांनी गाणित, फिजिक्स व केमिस्टी हे विषय घेतले होते त्यांचा गरीबाची स्थिति असल्यामळे त्यांनीं बी. ए. ची परीक्षा पास झाल्य़ाबरोबर हितकारिणी हायस्कूल जबलपुरमध्यं शिक्षकाची नोकरी पत्करली व त्य़ा शाळेत ते माटूक वर्गाला गाणित व संस्कृत हे विषय शिकवीत असत. त्या काळांत त्यांना नाय़ब तहसिलदारीची जागा सहज मिळूं शकली असती व त्यांनीं ती नोकरी पत्करली असती तर ते अवइ्य़ मोठ्या हुद्यावर चढले असते व सेवानिवृत्त झाल्यावर त्यांना चांगली पन्शन देखील मिळाली असती. तसेंच त्यांनीं बी. एल्‌, चा अभ्यास केला असता तर वकोल होऊन त्यांनीं बरंच द्रव्य सग्पादन केळे असतं. परंतु शिक्षकाचा धंदा त्यांना पसंत असल्यामुळें त्यांच्या मित्रमंडळींचा त्यांना आग्रह असून देखील त्यांनीं नायब तहासिलदारी मिळण्याबद्दळ मळीच खटपट केली नाहीं (किंवा बी. एल. चा त्यांनी अभ्य्रास केला नाही. ते जबलपुरास शिक्षकाचे काम करीत असतांना त्यांनी तेथाल प्रसिद्ध नेयायिक श्री» शेकरशास्त्री सोमण यांचेजवळ न्यायशास्त्राचें अध्ययन केलें, ह० स० १८९६ मध्यें नागपुर येथील हिस्लॉप कॉलेजांत प्रोफेसर ऑफ फिजिक्सची जागा खालीं झाल्यामुळें त्या जागेवर त्यांना नेमण्यांत आळे, व तेव्हांपासून ते नागपु- रासच राहत असतात. त्यांना ही जागा मिळाल्यापासून दोन वर्षांचे आंतच त्यांनीं

(९)

कॅलिजच्य़ा पुस्तकाल्यांत फिजिक्स विषयावर जेवढी पुस्तकें होतो. तेवढी सवे वाचून काढलीं व १९०९ पर्यंत ते कॉलेजांत फिजिक्स शिकवीत असत.१९०९ चे सुमारास त्या कॉॅलिजांत गणिताविपयाच्य़ा प्रोफेसरची रिकामी खालीं झाल्यामुळें त्यांना गाणित- विषयाचे प्रोफेसर नेमण्यांत आलें व तेव्हांपासून १९३३ मध्यें संवानिवृत्त होईपयंत ते कॉलेजांत गाणितविषय शिकवीत असत. सन १८९८ सालीं त्यांचा नागपूर ग्रेथील प्रासेद्ध विद्वान्‌ महामहोपाध्याय भटजी शास्त्री घाटे यांचेशी परिचय झाला. व त्यांनी त्यांचेजवळ काव्यप्रकाश, रसगंगाघर, उपनिषदे, बह्मसूत्रभाष्य़ इत्यादि अनक ग्रन्थांचं अध्ययन केलें. त्यांचा विलक्षण धुद्धिमत्ता व प्राहकशक्ति पाहून भटजीशास्त्री त्यांच्य़ावर फार प्रसन्न असत व त्यांनीं त्यांना व्य़ाकरणशास्त्र शिकण्याबर्ऊ सूचन केली. त्यांच्या आज्ञेनुसार श्री० गोपाळराव यांनीं त्यांचेनवळ लिद्धान्तकासुदी, शद्वेन्दुरुखर ग महा- भाष्य या ग्रन्थांचे अध्ययन केले. त्यांनी भटर्जीशास्रीजवळ परिभापेन्देशेखर ग्रन्थ बाचला नव्हता. परंतु पुढ त्यांना तो ग्रन्थ व तसेंच व्याकरणशास्त्रावराळ इतर बरच ग्रन्थ स्वतः वाचून काढले, व्यांची अशी विलक्षण बुद्धि आहे कीं ते बहघा कोणताहि कठीण ग्रन्थ लावू हकतात व शिकव शकतात. ते जसे गाणित, फिजिक्स, केमिस्टी इत्यादि विपयांत प्रवीण आहेत तसेंच व्य़ाकरणकशास्त्रांत, न्यायशास्त्रांत, वेदान्तश्यास्त्रांत व साहित्यशास्त्रात देखील प्रवीण आहेत, त्यांचा विद्याडय़रासंग फार दांडगा असून त्यांसी घमशास्त्रावरील देरखील अनेक ग्रन्थ वाचळे आहेत, त्यांची स्मरणशाक्ते अशा विलक्षण आहे कां त्यांनीं जे एकदां वाचळं किंवा गुरुमुखांतून ऐकलं त ते बहधा विस- रत नाहात. त नेहमी पटनपाठनांत व विद्यानन्दांत निमग्न असतात वत्यांचेजवळ काणीहि विद्यार्थी शिकण्यास गेळा तर ते त्याला मोड्या आनंदाने फुकट शिकवीत असतात. विद्यार्थ्यांने त्यांना कितीदा जरी विचारले तरी ते कर्थाहि रागावत नाहींत व विद्याथ्योची समजत पटवून देण्याचा प्रश्रत्न करितात, ते अः्यन्त शांत व गंभार स्वभावाचे असून त्यांना क्रोथ काय़ ता माहांत नाहीं व त्यांची चित्तवृत्ति नेहमी प्रसन्न असते. ते एवढे विद्वान्‌ असून देखील त्यांना गवे कथाहि शिवला नाहीं. समा- जांत आपली किर्ति व्हावी वच आपलं नांव सवंत्र प्रसिद्ध व्हावे अद त्यांनी क्थाहि इच्छा बाळांगेली नाही. ते नेहमी विद्याभ्यासांत निमझ राहत असल्यामुळें व त्यांचे चारचाघांत विशेष जाणें ग्रेणें नसल्यामुळे व त्यांचा स्वभाव फार भिडस्त असल्य़ामुळे समाजाला त्यांच्या विठ्ठत्तेची व थोरवीची जशी माहिती असावी तशी झाली नाहो. त्यांना द्रव्यांची मुळींच हांव नाहीं. ते अत्यन्त नि:स्पृह आहेत व देव जेवढे कांही देतो तेवढ्यांतच ते संतुप्र असतात. त्यांची राहणी अगदीं साधी असून ते मोठे पापभीरु, प्रामाणिक व सज्जन आहेत. द्रभंगानरेश काशातील ज्या मण्डलाचे अध्यक्ष आहेत त्य़ा भारतचमेमहामण्ञ्लाने प्रा गोपाळरावांना * वेदान्त- शास्त्री ' ही पदवी सुमारें ११ वर्षापूर्वी अपण केली व तसेंच सड्धेश्वर मठाधिपति जगदुरू श्री शकराचार्य यांनीं सुमारं अडीच वर्षापूर्वी त्यांना ' शास्त्रचिन्तामणि ' ही

(22)

पदवा देऊन त्यांचा गोरव केला. त्याचप्रमाणे १९३९४ सालीं नागपूरच्या कांही गुण- ग्राहक मण्डळीनीं प्रो० गर्दे सेवानिवृत्त झाल्य़ावर त्यांच्या सन्मानाथे टाउन हॉलमध्ये एक जाहीर सभा भरविली व त्या सभेत त्यांना मानपत्र देऊन व नागपुर यूनिव्हार्सि- टाचे माजी कुलगुरू व नागपुर हाय्रकार्टांच जज आनंरेबल श्री० भवार्नीशकर नियोगी एमू. ए., एलपल्‌. एम्‌ यांच्या इस्तं समारं ७५०० रु. 'ची थेली अर्पण करून त्यांच्याबद्दल आपला आदर उप्रक्त केला. अशा सव्पुरुपा्शी माझा सर्बन्ध घडला हं मी. आपल मोठे भाग्य समजता.

परिभापेन्द्शेखरासारख्या कठीण प्रन्थाचे भाषान्तर व विवरण करण्याची माझ ठिकाणीं मुळींच लायकी नसून मी ते केवळ प्रो० गर्दे यांच्या आज्ञनुसार केळे आहे हें वर सांगितलेंच आहे त्यांनीं आपला अमूल्य वेळ खच करून मला ग्रन्थ समजञावून दिला नसता व हा ग्रन्थ लिहीत असतांना मला ज्या मधून मधून अडचणी येत असत त्या त्यांनी सोडविल्या नसत्या तर मला हा प्रन्थ तग्रार करणे अशक्य झाल असते. त्यांनीं मजकरितां जे परिश्रम घेतले त्याबद्दल मा त्यांचे किताहि आभार मानळे तरी कमीच आहेत. मी केलेळें भापान्तर व विवरण कित- पत्‌ चांगळ सावळे आहे याबहळ मळा कांहींच सांगतां येत नाही. तथापि तं चांगळे झाले असल्यास, त्याचें सर्वे भ्रय प्रा> गर्दे यांनाच आहे. * साळुंकि ही बोळे मञ्जूळ वाणी । बोलविता घनी वेगळाचि ॥' हा अभंग मला अक्षरश: लागू पडणारा आहे, हा ग्रन्थ लिहितांना माझे हातून बऱ्याच 'चका झाल्या अस- तील, किन्येक ठिकाणीं ज्या गोष्टी अवश्‍य लिहिटग्रा पाहिले होत्या त्या लिहिणे राहून गोळे असल, व कांही. ठिकाणीं मजकडून पुनराक्ते झाली असेल. व्याकरण- शास्त्राच माझ ज्ञान अल्प असल्यामुळे व हा माझा प्रथमच प्रय्रत्न असल्यामुळें माझे हातून तसे दोप होणें अगदी साहजिक आहे व या खर्व दोपांबद्दळ मी एकटाच जबाबदार आहे. हे. दोष विह्ज्जनांनी माझप्रा नजेरेस आगलहप्रास मी त्यांचा फार आभारी होइन

प्रा० किल्हांने यांनी परिभावेन्दुशखराच इंग्रजीत सुंदर भापान्तर केळे आहे व हा ग्रन्थ लिहितांना मला त्या भाषास्तराचा बराच उपय्रोग झाला, याबद्दल मा प्रोफेसर मजकूरचा आभारी आहे. मी आपला ग्रन्थ काशींतील कांद्दी प्रसिद्ध महा- राप्ट्‌ वेययाकरणांस वाचून दाखविला, क्विन्स कॉलेज, बनारस येथील उय्राकरणशास्त्राचे मुख्य अध्यापक उपाकरणाचा्ये गणपातिशास््री मोकःटे, वप्राकरणाचार्य गोपाळशास्त्री नने, इप्राकरणाचार्य वब मीमांसातीर्थ अनन्तशास्त्री फडके, व्याकरणाचार्य मुकुन्द- शास्त्रा पुनतांबेकर, न्यायाचाये गोपाळशास्त्री भट्ट, व गीवाणवाग्वार्धेनी सभेचे कांद्दीं सभासद --म्हणजे सुप्रसिद्ध पण्डित राजेश्वरशास्त्री द्रवीड व पण्डित देवनायकाचायं इत्यादि शास्त्रलोकांनी--हें भाषान्तर मधून मधून वाचण्याची किंवा एकून घेण्याची

(११)

जी तसदी घेतली व माझ्य़ा अडचगी दूर करून माइग्रा अन्थावर अभिप्राय दिला त्यावद्द्ल मी त्यांचा अत्यन्त फ्रणी आहे. तसेच मॉरिस कॉलेज नागपुर येथील संस्कृताचे प्रोफेसर श्री» व्ही० व्ही» मिराशी, एम्‌ ए. व न्याकरणाचाये पण्डित चतुर्वेदी यांनींर्‍या म्रन्थाचा बराचसा भाग वाचून मला प्रोत्साहन दिलें याबद्दल मी त्यांचा देखील फार आभारी आहे. त्याचप्रमाणें महामहोपाध्याय पण्डित माधवशास्त्री भाण्डारी यांनी या भापषान्तराचा बराच भाग वाचून पाहिला व कांहीं उपयुक्त सूचना करून म्रन्थावर जो अभिप्राय दिला त्याबद्दल मी त्यांचा फार आभारी आहे. तसेच ज्या छापखान्यांत हा ग्रन्थ छापला गेला त्या छापखान्य़ाचे माळक व मॅनेजर यांचे मी मनःपूवेक आभार मानता. मा हृ« स० १८९२ साली एम, ण. चा भभ्य़ास करीत असतांना महामहोपाध्याय भटजीशस्श्री घाटेजवळ परिक्षेस नेमलेल्या प्रन्थांवेकीं बऱ्याच ग्रन्थांचे अध्ययन केळ होते. ते जसे प्रो० गर्दे यांचे गुरु होते तसंच माझ देखाल गुरु होते ब त्यांचा मजवर फार ळोभ असे. मी जबलपुरास सरकारी नोकरींत असतांना ते मजजवळ मुद्दाम महिनाभर येऊन राहिले होते. ते जर भाज हयात असते तर मा ब्याकरणशास्त्राची जी थोडीबहुत सवा केली आहे ती पाहून त्यांना समा'वान वाटलें असतें. पण देवात अशी विचिम्न कीं त्यांचे हयातीत मजकडून ठउयाकरणशास्त्राची मुळींच सेवा घडू शकळी नाहीं. तथापि त्यांनीं माझे ठिकाणीं ब्याकरणशास्त्राबद्दळ जी अभिरुचि उत्पन्न केली त्यामुळेच मला प्रो० गर्दे साहेबांच्या प्रेरणेवरून ह्वा म्रन्थ लिहिण्याची शुद्धि झाली.

हें भाषान्तर वेयाकरणांकरितां केलें नसून माइ्य़ासारख्या अश्पज्ञ विद्याथ्यांच्या उपयोगाकारितां केल आहे. व य़ा भाषान्तराने विद्यार्थिवयांला फायदा झाल्यास माझ्य़ा परिश्रमांचे सार्थक झालं असं मी. समजेन. हे भाषान्तर छापण्याच्या हेतून मुळींच केळं नव्हते. परंतु अनेक्र मित्रांच्या आग्रहावखून तें छापून प्रसिद्ध करण्याच 'घाडस मी केळे आहे व या घाडसाबद्दल विद्ठज्जन मला क्षमा करताळ अशा आशा आहे, अखेरीस ज्या जगक्षियन्त्याच्या कृपनं हा प्रयत्न कसा तरी तडीस नला

ळर

त्याला सहरारा: साष्टांग प्रणिपात करून भा. हा प्रस्तावना पुरी कारेता.

"रश कट टल म. ---

सुचना! --हा ग्रन्थ छापतांना दुर्दवेकरून बऱ्याच छापण्याच्या चुका झाल्या आहित. त्याबद्दल वाचकांनी माफी करावी व ग्रन्थाच्या शेवटी जे झुद्धिपत्र जोडले आहे त्याच्य़ा सहायाने ह्या ग्रन्थ वाचावा. सहज कळण्यासारख्या 'चका शुद्धिपत्रांत समाविष्ट केल्या नाहींत. घंताली, नागपूर, १ तारीख, १६-११-१९३६, | ना. दा, वाडेगांवकर.

उपोद्धात. ममतच का त

नागेशानें व्य़ाकरणशास्त्रावर जे अनेक्र विद्वत्ताप्रचुर ग्रन्थ लिहिले त्यांवेकी परि - भपिन्दुशखर हा एक ग्रन्थ आहे. “ परिभापा इन्दुरिव शेखर यस्य ? असा परिभा- पेन्दु शेखर या सामासिक शहढ्ाचा विग्रह आहे. चन्द्र जसा सर्वत्र प्रकाश पाडतो त्याचप्रमाणें परिभाषा देखील सवे व्याकरणशास्त्रावर प्रकाश पाडणाऱग्रा असल्यामुळें, त्यांची चन्द्राशीं तुलना केली आहे. अश्या परिभापांचें उपरा ग्रन्थांत विवेचन केले आहे त्याला परिभापेन्दुरोखर हें नांव अगदीं अन्वथेक व शोभणार आहे यांत कांही संशय नाहीं.

परिभाषा म्हणजे काय हे येथे सांगणें अवइयर आहे. ' परितो भाप्यते इति पारेभापा ? अश्शी परिभाषा या शाद्वाची व्युत्पत असून “ परितो ठ्यापूृतां भाषां पारे - भाषा प्रचक्षते ! अशी परिभापेची व्याख्या आहे. परिभाषा या शाद्वाचा अथे इंग्रजींत करणे झाल्यास “ 1॥]९5 0०1 1111011)1'011101) असा केला पाहिजे, कायद्याचा अर्थ नीट समजण्य़ाकोरेतां अनेक सामान्य नियम घाळून दिले आहेत व त्य़ांना 11९85 01 11101101'008101) असं म्हणत असतात. या विपप्रावर अनेक यूरोपियन व अमेरिकन विठ्ठान्‌ लोकांनीं अनेक मोठमोठे ग्रन्थ रचले आहेत. त्या ग्रन्थांसारखाच व्याकरणशास्त्राचा अथ नीट कळण्याकरितां नागेशयानं प्रकृत ग्रन्थ लिहिला आहे. अष्टाध्यायींत सुसांरें ४००० सूत्रे असून ती. अगदीं लहान आहेत. त्या सूत्रांचा अथे नीट करून देण्याच्या कामी पडणारे जे सर्वेसाचारण नियम आहेत त्यांना परिभाषा असे म्हणतात. एकच परिभाषा तिच्य़ा चिन्हांनौ युक्त असलेल्या अनेक सूत्रांचा अथे निश्चित करून देण्याच्य़ा उपयागी पडत असल्यामुळे, तिला '* परितो भाष्यते इति परिभापा ' असे म्हणतात. ' तार्मन्निति निदिष्टे पूवस्य, तस्मा दित्युत्तरस्य * इत्यादि परिभाषा अष्टाध्यायींत साक्षात सूत्रख्यानें पठित केल्य़ा आहेत. “तस्मित्रिति निर्दिष्ट! हें एक सूत्र असून, अष्टाध्याय्रींत पठित असलेल्या जेवढ्या सूत्रांत सप्तमीविभक्तीचा निदेश करून कार्य होणे सांगितलें आहे तेवढ्या सर्व सूत्रांचा अथे नीट करून देण्याच्या कामीं पडत असल्यामुळें, त्याला परिभापा असं म्हणतात. ' परिभाषा ' या शद्वाचा असा अर्थ असल्य़ामुळे, भाष्यकारांनी निवेघसूत्रांना देखीळ गोणव्यवहारानें परिभाषा मानलें आहे; कारण ज्या विधिसूत्रांचा निपेघकसूत्रे निषेध करितात तीं विधिसूत्र काठे प्रवृत्त व्हावी व कोठें प्रवृत्त होऊं नय्नेत हे ठरविण्याच्या कामी तो निपेघसूत्रे उपय्रोगी पडतात, ज्या परिभापा सूत्ररूपाने अष्टाध्य़ायींत साक्षात्‌ पाठेत केल्या आहेत त्यांचं प्रकृतम्रन्थांत विवेचन केले नाही. ज्या परिभाषा अष्टाध्यायींत पठित नाहींत त्यांचंच प्रकृतम्नन्थांत विस्तृत विवेचन केलें आहे.

0)

परिभाषा दोन प्रकारच्या असतात; कांहीं शाखत्वसग्पादिका असतात व कांहीं शास्त्रत्वावाच्छन्नोदेरिगेाका असतात ज्या परिभापेच्या प्रवृत्तीनंतर विधिसूत्राचा अथ परिपूर्ण होऊन निश्चित होतो ती प्रथमप्रकारची परिभाषा होय, जले- इको यणचि ! या सूत्राचा अर्थ * तास्मन्निति निट्प्टि ' ही परिभापा प्रवृत्त झाल्यानंतरच पूर्ण होऊन निश्चित होता तसेंच * यास्मिन विघिस्तदादावलप्रहणे ' ही परिभाषा प्रवृत्त झाल्यावरच, ' वान्ता चि प्रत्यये' या सत्राचा अर्थ निश्चितपणे ठरवितां येतो. म्हणून अशा प्रकारच्या परिभाषा शास्त्रत्वसम्पादिका होत. सुन्नांचा अर्थ निश्चित झाल्यावर त्या सूत्रांत परस्परांमध्ये प्रबलदुबेलभावाचे किंवा बाध्यबाघकभावाचें बोधन करून देणाऱ्या पारेभापा शास्त्रत्वावाच्छन्नो हॉरेय्रका होत.

प्रकृत म्रन्थांत तीन प्रकरणं सांगितली आहेत. प्रथम प्रकरणाचे नांव शास्त्र- त्वसम्पादनोदेशा प्रकरण असून त्या प्रकरणांत प्रथमप्रकारच्य़ा पॉारेभापा---म्हणजे शास्त्रत्वसम्पादिका परिभाषपा--पटठित केल्या आहेत. दुसऱ्या प्रकरणाचे नांव बाघ- बीजप्रकरण असून त्यांत द्वितीय्र प्रकारच्या परिभाषा पठित केल्या आहेत. तूतीय प्रकरणांचे नांव तन्प्रशेपप्रकरण अस आहे व त्याचा अर्थ पहिल्य़ा व दुसऱ्या प्रकरणांचा शोष असा आहे. वर सांगितलल्या दोन्ही प्रकारच्य़ा ज्य़ा परिभाषा प्रथम व द्वितीय प्रकरणांत पठित केल्या नाहींत त्या तुतीग्र प्रकरणांत पठित केल्या आहेत. पहिल्या दोन प्रकरणांत महत्वाच्या परिभाषा सांगितल्या असून बाकी राहिलेल्या किरकोळ परिभापा तुतीय प्रकरणांत सांगित्य़ा आहेत आणि म्हणूनत्त त्याला तन्त्र- शेपप्रकरण अस अन्वर्थक नांव दिलं »हे.

ह

वरील दोन्ही प्रकारच्या पारिभाषांचे तीन प्रकार आहेतः ( १ ) वाचनिकी, (२ ) न्य़ायासिद्ध, व (३ ) ज्ञापकासेद्ध, वाचानकी परिभापेचे दोन पोटभेद आहेत- ( ५ ) स्वतन्त्र वाचनिका व (२ ) सूत्तासेद्द वाचनिकी. पाणिनीय सूत्राच्या अर्था- वरूनच जी परिभाषा सिद्ध होते--म्हणजे पाणिनीय सूत्राच्या अथांतूनच जी परि- भाषा निघते-तिला सूत्रसिद्ध वाचनिकी म्हणतात. जी पारिभापा पागिनीय सूत्राच्या अर्थातून निघत नाहीं व जी न्याय्रसिद्ध किंवा ज्ञापकालिद्ध नाहीं आणि जी भाप्य-

४" _€% ७७०५७ २७

कारांनी भाप्य़ांत स्वतन्त्र रातीनं वचनख्पानें पठित केली आहे तिला स्वतन्त्र वाच- निकी परिभापा म्हणतात, कित्येक वेयाकररणांच्या मते स्वतन्त्र वाचनिकी अशी कोण- तीहि परिभाषा नाहीं. ज्या परिभाषा स्वतन्त्र वाचानकी मानल्या आहेत त्या सवीची ज्ञापर्के पाणिनीय सूत्रांत मिळत असल्यामुळ, त्या ज्ञापकसिद्धूच मानल्या पाहिजेत असें त्यांचं मत आहे, व ते असं म्हणतात कीं कांही परिभापांचं व्याख्यान करितांना नागेशान जरा त्या स्वतन्त्र वाचानकी आहेत असं म्हटलं आहे तरी त्या म्हणण्याचा अर्थ एवढाच समजावा कीं त्या परिभापांचं ज्ञापक भाप्यांत सांगितलें नाही; पण तेवढ्यावरून त्या परिभाषा ज्ञापकासेद्ध नाहींत व स्वतन्त्र वाचनिकी आहेत असें

(१४)

मात्र समज नग्रे, नागेशानें ज्या परिभाषा स्वतन्त्र वाचनिकी मानल्या आहित त्यांची ज्ञापक टीकाकारांनी दिळी आहेत. तर्थापे ज्याअथी नागेशानें प्रकृत ग्रन्थांत ठिक- ठिकाणीं कित्येक परिभाषा स्वतन्त्र वाचनिकी व कित्येक सूत्रासिद्ध वाचनिकी मानल्या आहेत त्याअर्था तज्मा प्रकारच्या परिभाषा मानणें दृष्ट वाटल्य़ावरून, वाचनिकी परि- भाषेचे वर सांगितलेले दान पोटविभाग केले आहेत.

न्यायासिद्ध परिभाषेचे देखील दोन पोटभेद आहेत-(9१) लोकिकन्याय्रसिद्ध व (२) शास्त्रायन्यायसिद्ध किंवा युक्तासिद्ध. लोकांत प्रचालित असलेल्या व्यवहाराचे आधारावर जीं परिभाषा रचली आहे तिला लोकिकन्याय्रसिद्ध परिभाषा म्हणतात व जी शास्त्रीयन्यायाच्य़ा-म्हणजे आुद्ध तकांच्या किंबा युक्तीच्या-आधघारावर रचली आदे तिला युक्तासेद्ध पॉरभापा म्हणतात. अश्या दोन्ही प्रकारच्या परिभाषा प्रकृत- प्रन्थांत ठिकठिकाणीं सांगितल्या आहेत व या ग्रन्थास जोडलेल्या अनुक्रमणिकेवरून त्या कोणकोणत्या परिभाषा आहेत हें कळून येईल.

*_* श्र

जी परिभाषा एख.द्या पाणिनीय सूत्राने किंवा त्या सृत्रांतील एखाद्या पदाने झ्ापित होते--म्हणजे पाणिनीला ती अवगत होतो असें अनुमान काढतां येतें- तिला ज्ञापकासिद्ध परिभाषा म्हणतात, ग्रन्थकाराने ज्ञापकचें लक्षण प्रकृतम्रन्थांत सांगितलें नाहा. टीकाकारांना ज्ञापकाचे लक्षण दिलें आहे, व तें ' स्वांशे चारिताध्य्रेम, चचनसिद्धिः , फलमन्यस्थलेष्वपि ' असं आहे. एखादें सूत्र किंवा त्यांतील एखादें पद एखाद्या पारभापचे ज्ञापक तेव्हांच मानतां येते कॉ जेव्हां, ती परिभाषा नस- ल्यास, तें सूत्र किंवा तें पद व्यथ ठरतें, पण ती परिभाषा मानल्यानेंच चरिताथथ --म्हणजे आवश्‍यक-- ठरतें. प्रकृत म्रन्थांत अनेक ज्ञापकसिद्ध परिभापा स्पगितटपा आहेत व ग्रन्थकाराने त्यांचा ज्ञापके दिली. आर्त आणि ती ज्ञापके कशीं ठरतात हें विवरणांत विस्तारपूर्वक चर्चा करून सिद्ध करून दाखविलें आहे, व त्या परि भाषा वाचल्याने ज्ञापक कशाला म्हणतात हें कळून येईल.

प्रकृतग्रन्थांत ज्या ज्ञापकसिद्ध परिभाषा सांगितल्या आहेत त्यांचे नागेशान पाणिनाय सूत्रांतन पक ज्ञापक दिलं आहे. एवढ्यावरून हे मात्र समजू नये काँ नागेशान एखाद्या परिभापेचे जे ज्ञापक दिलं आहे तेवढेच त्या परिभापच ज्ञापक आहे. त्या परिभापेची इतर ज्ञापके देखील पाणिनीय सुत्रांतून दता ग्रेतीलळ. परंतु नागेशानें उदाहरणादाखल केवळ एक ज्ञापक सांगितल आहे एवढाच त्य़ांचा अथ समजावा,

कांहीं परिभाषा अशा आहत कीं ज्या लौकिकन्याय़ासिद्ध असून देखील त्यांची ज्ञाप्के पाणिनीय सूत्रांत आढळतात. अश्या ठिकाणीं त्या परिभाषा केवळ लोकिकन्यायानें सिद्ध होत असल्यामुळें त्यांचं ज्ञापक शोधून काढण्याची कांहींच गरज राहत नाहीं व त्या लाकिकन्याय़ासिद्धच मानणें दृष्ट आहे असं नागेशानें परिभाषा १० च्या टीकेत

(१५)

सुचविले आहे. तथापि लोकिकन्यायासिद्ध परिभाषेपेक्षां ज्ञापकासद्ध परिभापा अधिक बळवती असते असे किऱ्येक वेग्राकरणांचे मत असल्प्रामुळे, (पहा भेरवी पान २१४) जी परिभाषा लाकिकन्यायासिद्ध असून ज्ञापकसिद्ध देखीळ आहे ती या ग्रन्थास जोड- लेल्या परिभाषानक्रमाणिकेत दोन्ही प्रकारची दाखविली आहे.

न्यायसिद्ध परिभाषा देखाल ज्ञापकसिद्ध असं दाकते आणि तसंच वाचानेकी परि- भाषा देखील ज्ञापकांसद्ध असं शकते. ज्या परिभापा वाचनिकी किंवा न्यायसिद्ध असून ज्ञापकसिद्ध देखील आहेत तश्ञा परिभाषा अनुक्रमणिकेंत दोन्ही तऱ्हेच्या दाखविल्या आहेत.

नागेशाने किध्पेक पारभाषांच विवरण करितांना त्या अनित्य आहेत असं म्हटलें आहे, व त्यांच अनित्यत्व सिद्ध करण्याकरितां भाष्याचे प्रमाण देऊन उदाहरणे देखील दिलीं आहेत. यावरून हे स्पष्ट होते कीं सवच ज्ञापकसिद्ध व न्यायसिद्ध परिभापा नित्य नसून त्यांपकी कांही अनित्य आहेत. इष्ट रूप सिद्ध करण्याच्या कामी उपयोगी पडणे हृ परिभापांचं मुख्य़ प्र्राजन आहे, जी परिभाषा भाषत प्रचलित असलेलीं सव आुद्ध व दृष्ट रूप सिद्ध करण्याच्या उपयोगीं पडत नसून बरींच दृष्ट ख्पें सिद्ध करण्याच्या उपय्रागा पडते व कांही थोडीं दृष्ट रूप सिद्ध करण्याच्या उपयोगीं पडत नाहीं ता परिभापा अनित्य समजावी, व जेथे ती परिभापा इष्ट ख्प सिद्ध करण्याच्या आड येते तेथ्र ती आनत्य मानून तिचा उपयोग करूं नय्रे व अन्यरीतींने इष्टरूप सिद्ध करून घ्यावे, आणि जवढ्या ठिकाणीं ती दृष्टरूप सिद्ध करण्याच्या उपय्रागी पडते तेवढ्याच ठिकाणीं तिचा उपय्नाग करावा.

प्रकृतग्रन्थांत ' ज्ञापकसिद्ध॑ न सवत्र ' अशी एक परिभाषा (प० १२५) सांगितली आह. त्या पारेभापतीळ “ ज्ञापक ' हा श्व न्यायाचे देखील उपलक्षण आहे व त्या परिभाषेचा अथ असा आहे कीं ज्ञापकसिद्ध व न्यायसिद्ध परिभाषा सचंत्र उपयोगी पडणाऱ्या परिभाषा नाहींत व त्या अनित्य समजाव्या, आणित्या लावल्यास जर अनिष्ट रूप सिद्ध होत असल तर व्यांचा उपयोग न कारितां अन्य रीतीने दृष्ट ख्पांची [सिद्धि करून घ्यावी. ही परिभाषा पाणिनीयकृतीवरूनच सिद्ध होते. जर ज्ञापकासद्ध व न्यायासद्ध परिभाषा नित्य असत्या तर ज्याप्रमाणे पाणिनीन अष्टाध्याय्रींत कित्येक परिभाषा सूत्ररू्पानं पठित केल्य़ा आहेत त्याचप्रमाणें त्यानें अशा परिभापा देखाल अष्टाध्यायींत पठित केल्या असत्या, आणि त्या पठित केल्या नसल्या- मुळेंच त्यांचं आनित्यत्व ज्ञापित होते. पण अहा रीतीनें जर सर्वच ज्ञापफलिद्ध व न्यायासिद्ध परिभाषा अनित्य आहेत तर नागेशाने प्रकृतम्रन्थांत कांही तशा पारभाषा आनेत्य आहेत असं का म्हटलें व त्यांचे अनित्यत्व सिद्ध करण्याकरितां खटपट काँ केली हा प्रश्न सहजच उत्पन्न होतो. य़ा प्रश्राचं उत्तर हेंच कीं ' ज्ञापकासिद्ध न सवेत्र ' हा सामान्य निग्रम आहे व प्रत्येक सामान्य नियमास कांही अपवाद असता- तच. म्हणून कांहीं परिभाषा अपवादख्पानें नित्य व कांहीं सामान्य नियमान्वयें

( १९)

अनित्य असू शकतात. ज्या न्य़ायसिद्ध व ज्ञापकासिद्ध परिभाषा नागशानं अनित्य म्हटल्य़ा आहेत त्या कोणत्या स्थलीं अनित्य आहेत हं समजून यावे व तशा स्थळी त्या परिभा्षांचा उपयोग न कारितां इतर रीतीनं इष्टरू्पांचा निद्दि करून घ्यावी या हेतूने नागेशानं प्रकृतग्नन्थांत त्यांच्या नित्य:वानित्यत्वाची चर्चा केली आहे. जरी प्रत्येक न्यायासेद्ध व ज्ञापकसिद्ध परिभाषा अनित्य असली तरी ती कोणत्या विदोष स्थलीं अनित्य आहे हे समजणे आवरयक आहे. नाहीं तर तिचा सववत्र उपग्राग केल्यास कित्यक अनिष्ट ख्पे सिद्ध होण्याची आपत्ति येईल, ती आपत्ति न यावी म्हणून नागेशास तशी चर्चा करणं आवश्‍यक होते हें उघड आहे. ज्या परिभाप(चे अनित्यत्व नागेशानें सिद्ध करून दाखविलें आहे त्यांच्यापुढे परिभापानुक्रमरणिकेत अनित्य हा शद्ध घातला आहे. त्यामुळें कोणत्या परिभाषा अनित्य आहेत हें एकदम ध्यानांत ग्रेईल. सत्रसिद्ध वाचानिकी परिभाषा पाणिनीय सूत्रांतूनच निघाल्या असल्यामुळें, ज्याप्रमाणे पाणिनीय सत्रे अनित्य मानतां येत नाहोत त्याप्रमाणें तशा पारिभापा देखील अनित्य मानतां येत नाहींत हें उघड आहे. तसंच पाणिनीय सूत्रांतील उणीव भरून काढ- ण्याकारतां ज्या पारिभापा भाष्यकारांनी भाष्यांत स्वतन्त्ररांतीने चवचचनख्पानें एठित केल्या आहेत त्या देखील निव्य मानल्याच पाहिजत,

प्रकृत ग्रन्थाच्या आरंभी नागेशान “ प्राचीनवयाकरणतन्त्रे वाचनिकान्य्रत्र पाणि- नीय्रतःूत्रे जापकन्यायसिद्रानि भाष्यवातिकम्रोरुपानेबद्धानि यानि पारेभापाख्पाणि तानि व्याख्य़ायन्ते ' अशी पक्ति लिहिळी आहे. त्य़ा पक्तीचा सरळ अर्थ असा आहे कीं, प्राचीन वयाकरणांच्या ग्रन्थांत ज्या परिभापा वचनखरूपार्न--म्हणजे सत्र रूपाने --- पठित आहेत परंतु ज्य़ा पाणिनीय शास्त्रांत ( सत्ररूपांने पाठित कल्या नसून ) ज्ञापकसिद्ध किंवा न्यायसिद्ध आहेत आणि भाष्यकार व वार्तिककार यांनीं भाप्प्रांत किंवा वार्तिकांत ग्रथ्रित किंवा ध्वनित केल्या आहेत तशाच पारिभाषांचं या ग्रन्थांत व्याख्यान करण्याचे योजिल आहे. या पंक्तीवरून हे स्पष्ट होतें कीं ज्य़ा ज्ञापकार्थेद्ध व न्य़ायासेद्ध परिभाषा भाष्यकारांनीं किंवा वातिककारानीं स्वीकारल्या आहेत त्प़ांचंच व्याख्यान करण्याब- ददल नारोशानं म्रन्थारम्भां प्रतिज्ञा केळी आहे. त्यामुळे ज्या पारभापा वाचनिकी मानल्या आहेत, व तसेच ज्या परिभाषा भाप्य़कारांनीं किंवा वार्तिककारांनीं पठित किंवा निदान ध्वनित केल्य़ा नाहींत, व तसेच ज्या पठित करून प्रत्याख्य़ात केल्या आहेत अश्या परिभाषा नागाने प्रकृत ग्रन्थांत सांगावग्रास नको होत्या, व त्यांच व्याख्यान करावयास नको हात. पण त्यानें अशा पारभाषांचे देखील प्रकृतम्रन्थात व्याख्यान केलें असल्य़ामुळे, त्याजवर प्रतिजञाहानिरूप दोष येतो. या दोपाच निवारण करण्याकरितां टीकाकारांनी बरीच खटपट केली आहे. उदाहरणाथ सदाशिवभट्टांनीं ५ ज्ञापकन्यायासिद्धानि ' य़ा पदांतील * ज्ञापक ' या शाढ्वाचा अर्थ ज्ञापकासिद्ध, ' न्याय ' या शाद्वाचा अथथ न्यायासेद्ध, व 'सिद्ध' या दाद्वाचा अथे वाचनिकी असा कला असून, “ भाष्यवार्तिकयोरुपनिबद्धानि ' हे * ज्ञापकन्य्रायसिद्धानि ' य़ा पदाचें

(१७)

विशेषण न मानतां, विशेष्य मानलें आहे. त्यामुळें वरील पंक्तीचा अर्थ असा होतो कीं, ज्या परिभाषा ज्ञापकसिद्ध, न्यायासेद्ध, व वाचनिकी आहेत--मग त्या भाष्यांत किंवा वार्तिकांत पठित केल्या असात किंवा नसोत, किंवा पठित केल्या असून प्रत्याख्य़ात केल्या असोत--आणि तसंच ज्या परिभाषा भाष्यकारांनीं किंवा वातिककारांनी स्वीका- रल्य़ा आहेत त्यांचें प्रकृत ग्रन्थांत व्याख्यान करण्याचे य्रोजिळे आहे. असा अथं केल्यास, हें खरं की, नागेश्वर प्रतिज्ञाहानिरूप दोष येत नाहीं, पण हा अर्थ बराच ओढून ताणून केला आहे. पण कांहीहि असो, व्य़ाकरणशास्त्रांत उपयोगी पडणाऱ्या कोणत्या परिभाषा आहेत व कोणच्या नाहींत हं व्याकरणशास्त्राचा अभ्यास करणाऱ्या विद्यार्थ्याच्या ध्यानांत यावे, व ज्यांचा व्याकरणशास्त्रात उपयाग करणें अयोग्य ठरविलें आहे त्यांचा उपयोग करूं नये याकरितां नागेशाने सवे परिभाषा सांगून त्यांच सविस्तर व्याख्यान केले ह योग्यच केले असं म्हटल पाहिजे.

ज्या परिभाषा भाष्यांत पठित किंवा ध्वानित केल्या नसल्यामुळे, किंवा ज्या पठित केल्य़ा असून भाष्यकारांनीं प्रत्याख्य़ात केल्या असल्य़ामुळे, नागेशाच्या मतें, स्वीकाराह नाहींत त्या परिभाषानुक्रमणिकेंत दाखाविल्या आहेत.

ज्या परिभाषा प्रकृतम्रन्थांत सांगितल्या आहेत त्या सवे पाणिनीच्या काळीं प्रचलित होत्या कीं काय व त्य़ा सवे पाणिनीस अवगत होत्या कीं काय हे सांगणें फार कठीण आहे, कारण पाणिनिसमकालीन कोणताहि परिभाषाम्रन्य अझून उपलब्ध झाला नाहीं. तसा ग्रन्थ उपलब्ध झाल्यास, पाणिनीच्या वेळी कोणत्या परिभाषा प्रचालित होत्या हे निश्चितपणे सांगतां येईल. तथापि प्रकृतम्रन्थांत दिलेल्या परिभाषां- पकी बऱ्याच परिभाषांचें ज्ञापक अष्टाध्यायरींत मिळत असल्यामुळे, तशा परिभाषा पाणिनीय कालांत प्रचलित होत्य़ा हे मानणे वावगे होणार नाहीं. दुसरं असं कां पाणिनीय कालांत सूत्ररूपाने ग्रन्थरचना करण्याचा प्रघात होता व सूत्रे जवढीं लहान करणे शक्‍य असेल तेवढीं लहान करण्याची प्रथा होती. त्याकाळी तश्या अत्यंत सॅक्षि्त सूत्रांचा अथ लावण्यास उपयोगी पडणारे कांही तरी सामान्य निय़रम असलेच पाहिजेत, व पाणिनीनंतर कांही काळाने झालेल्या व्याडिनामक पुरातन ग्रन्थकारानें त्या काळीं प्रचालित असलेल्या सवे परिभाषा एकत्र संगृ्हीत करून पारेभाषापाठनामक पक ग्रन्थ लिहिला होता व त्याचे नावाने प्रासद्ध असलेला तो पम्रन्थ बंगाल रायल एशियाटिक सोसायटीच्या पुस्तकालय़ांत उपलढ्ब आहे असे म० हरप्रशाःदशास्त्री यांनीं तयार केलेल्या सूचीवरून दिसून येते. परिभाषापाठ हा मग्रन्थ खरोखरच व्याडीनें केला होता. किंवा त्याच्यानंतर बऱ्याच काळाने त्याच्या नांवानें दुसऱ्या काणी भ्रन्थकाराने तो तयार केला हें सांगणे फार कठॉण आहे. ता ग्रन्थ डापला नसल्या- मळें त्यांत काणत्या पारभाषा पठित केल्या आहेत हे देखाल सांगतां येत नाहीं. मात्र एवढें खर॑ कीं ब्याडि हा भाष्यकाराच्या बरेंच पूवी होऊन गेला व तो पाणिनीच्या

( १८,

मामाचा पणतु होता अश्शी आख्यायिका आहे. त्यानें एकलक्षः्छोकात्मक संग्रहनामक मोठा ग्रन्थ लिहिला होता व भाष्यकाराच्या वेळीं तो उपलब्ध असून अतिशय मान्य ग्रन्य समजला जात असे असें भाष्प़ावरून दिसून येते त्या म्रन्थांत बहुधा त्याकाळी प्रचलित असलेल्य़ा सवे परिभाषांचा उद्धख केला असावा, परंतु तो ग्रन्थ आतां उप- लब्ध नसल्यामुळें त्या ग्रन्थांत कोणत्या परि भाषा सांगीतल्या होत्या हे समजण्यास कांददी साधन उपलब्ध नाहीं.

पण्डित हरप्रश्याद शास्त्री आपल्या प्रस्तावनेत अस म्हणतात काँ ' छा याट ्ज प९ 2011914501. टाचा पा2 $९९0१5३ (0 टपचायव्ार 109011 १/णएवता ( (वाव. १०. 4331-46 ). ४७४१ 52९०115 10 ॥तव्र९एट ९७२९ ॥९ ॥पटोटप$ ठा १९2 0941101018451.853 बाते 5७5य्तूणशा( ७९॥टा5 ॥३५८ ब्तंठेटत 1 पायया 11) ॥॥९]॥॥ 1111001 ५७5 02९0 ७५ [॥॥९ शा. 0 ञा२३30त2९4. 1012 व्याप 9एच छबा101135119 5९21115 (०900190 10 त] 5000015 01 छानिणायावा, तीट विळा ण खा पी९ उिक्याजावञओा35 153 9९९) 3310 ७9% 1४92९९७) 310 115 ७७1] ९/वात9880) 0?89च४प्पात2. ' वरील उताऱ्यावरून हं दिसून येतं कीं बगाळ रायल एशियाटिक सोसायटीच्या पस्तकाल्यांत परिभापाशास्त्रावर दहा हस्तालाखित ग्रन्थ उपलब्ध आहेत. ते ग्रन्थ पाहण्यांत आढ नसल्यासुळ ते कव्हा रचले गेले व त्यांत कोणत्या परिभाषा दिल्या आहेत हं सांगतां अत नाही. तथापि परिभापाशास्त्रावर रचलेला सीरदेवकूत पारभापाव'पनामक पुरातन ग्रन्थ उपलब्ध आहे व तो काशांत छापला गेला आहे. टोरंदेव कोणत्या शतकांत झाला ह सांगतां येणं कठीण आई. तथापि १७ व्या दातकांत माधवान जी घातवाति लिहिली आहे तात. सोरदेवकृत परिभाषावृर्तांचा निदेश केला असल्यामुळे, सारदूव इ० सनाच्या १४ व्या दतकापूदा झाला असावा हे उघड आहे. सारदेवाच्या म्रल्थांत आठव्या शतकांत झालेल्या न्यासकारा'चचा ठिकठिकाणीं निदेश केला असून हरदत्तादि प्रसिद्ध परातन वेयाकरणांचा कोठेंहि नामनिदश केळा नसल्यामुळें, तो बराच प्राचीन वैयाकरण असावा असें दिसून येते. परंतु तो कोणत्या शतकांत झाला हें निश्चितपणे सांगतां येत नाहीं. त्याच्या म्रन्थांत देखाल १३३ परिभापा सांगितल्या असून त्यांपैकी बऱ्याच परिभाषा परिभा- घेन्दुशखरांत जशा पाठित केल्या आहेत त्याच शद्वांत दिल्या आहेत. कांद्दा परिभाषा भिन्न हहोत सोंगितल्या असून इतर थोड्या वेगळ्य़ा परिभाषा देखील दिल्या आहेत, व परिभाषिन्दुकषखरांत दिलेल्या परिभाषापेकी कांही परिभाषा सांगितल्या नाहींत. यार- देवाने आपल्या म्रन्थाचे दोन भाग केले आहेत. प्रथम भागांत ज्ञापकसिद्ध परिभाषा सांगितल्या असून, छछितीय भागांत न्यायासेद्ध परिभाषा सांगितल्या आहेत. ह्यावरून असे दिसून येतं को सोरदेवाच्या मतें कोणतीहि परिभाषा वा'चानेकी नसून दोनच प्रकारच्या-म्हणज्ञे ज्ञापकसिद्ध व न्यायसिद्ध-परिभाषा भाहेत. सारदेबाने प्रथम भागाचे, अष्टाध्यायीप्रमाणे, आठ अध्याय केळे असून,

( १९)

प्रत्यक अध्यायाचे चार पाद केळे आहेत, व प्रत्येक पारदांत अश्राच परिभाषा सांगि- तल्या आहेत कीं ज्या त्या पादांत पठित असलेल्या सूत्रांनी ज्ञापित होतात. सारांश ज्ञापकसृत्रक्रमानुसार सोरदेवाने ज्ञापकासेद्ध परिभाषा आपल्या ग्रन्थांत दिल्या आहेत. नागेशाने परिभाषेन्दु शेखरांत हा क्रम स्वीकारला नसून भिन्न क्रम स्वीकारला आहे. पूवा सांगितल्याप्रमाण, त्याने आपल्या ग्रन्थाचीं तीन प्रकरणं करून प्रत्येक प्रकरणांत समाविष्ट होण्याजाग्या परिभाषा त्या त्या प्रकरणांत दिल्या आहेत. नागेशाने स्वीका- रळेला क्रम अधिक उपयुक्त व सरस आहे हें दोन्हीं म्रन्थांचे अवलोकन केल्यान सहज ध्यानांत येऊ शकते,

परिभाषेन्ट्शखरावर अनेक विठ्ठान वययाकरणांना टोका केल्या आहेत. पण त्यांपकीं पुष्कळ टीका बऱ्याच अवघड आहेत व त्यांत अनक अवान्तर विषयांचं प्रति- पादन केले असल्यामुळे, त्या प्रत्येक स्वतन्त्र ग्रन्थासारख्य़ाच झाल्या आहेत. त्या सव टीकांख्य़ा तात्प्यांचा प्रकृतम्रन्थांत समावेश केला असता तर आतां जेवढा ग्रन्थ झाला आहे त्याच्या दुप्पट ग्रन्थ झाला असता व तो विद्यार्थ्यांना कंटाळवाणा झाला असता. म्हणुन महत्वाच्या विषयांचेच प्रकृतग्रन्थांत विवेचन केळे आहे. ऑल्फ्रेक्टचे असें रद्दणणें आहे कीं परिभाषेन्दुशेखरावर नागेशाने स्वतः हमवती नांवाची टीका लिहिली आहे. परंत विश्वसनीय माहितीवरून असें कळून येतें कीं ती टीका नागेशाने लिहिली नसून दुसऱ्याच प्रन्यकारानं लिहिली आहे.

(9१) पाणिनीय सत्रे, (२ ) वातिके, (३) पारभापा, व (४) य़ा तीहींचाह ज्या ग्रन्थांत उत्कृष्ट रीतीने विस्तृत विवेचन केळ आहे तें महाषिपतऊजलिकूत महाभाप्य या चोहोंचाहि ज्याला पूर्ण ज्ञान आहे तो खरा वयाकरण होग्र, वरील चार अद्भांपकी एका अक्वाची-म्हणजे परिभार्पांचा-परिभाषन्दुशुखरांत विस्तृत चर्चा करून नागेशाने व्याकरणशास्त्राची मोठी सेवा केली आहे, व याबद्दल त्याला जितके धन्यवाद दिले तितके कमीच आहेत. या ग्रन्थाचे मी ज भापान्तर व विवरण कले आहे त्यायागानं महाराष्ट्रीय विद्यार्थिवगास फायदा होवो अशी आशा करून मी हा उपोद्वात पूर्ण करितो.

->डे &। (टि प

परिभाषासचीपत्र. -०१७४७%१७४०--

प. अ. परिभाषा. परिभाषाप्रकार. पृ.

बापाशी टी पट --71___------------ शण "पया" नप -- ----- न्न

न्य भि अनन-.-->>->:>>>->

१--शाख्त्वसम्पादकप्रकरणस्‌

नारा शण

१ व्याख्यानता विज्ञपप्रतिपतत्तिने स्वतन्त्र बाचनिकी. काहीं टाकाकार म्हण- १ हि सन्देहादलक्षणम्‌ तात का हा ज्ञापकसिद्ध देखील आहे व “'अइउणू' ब “लणू' या दोन शिवसूत्रां- तीळ णकारद्दर्रप्रहरण हिचे ज्ञापक आद्दे

तील “शेत हं पद हिचे ज्ञापक आहे

२ | यथोद्देश॑'संज्ञापारभाषम्‌ स्वतन्त्रवाचनिकी. कित्येकांच्या मतें| ३ । अपेक्षोपक्षाबुद्धिन्यायमूलक असल्यामुळें

३ । कार्यकालं संज्ञापरिभाषम्‌ युक्तासेद्ध देखील आहे

४ अनेकान्ता अनुबन्या इति लाककन्यायासद्ध ा ह्यबयवब:स कदाचचत | १ € तत्नरोपलभ्यते' या लीकिकन्यायाने सिद्ध पण भाष्यकारांनीं प्रत्याख्यात केल्यामुळें स्वाकाराहू नाहीं

५ एकान्ता: लोकिकन्यायासिद्ध, “अनवयवो हि काका-। १७ । दिरेकजातीयसम्बन्थेन गुहवृक्षादिषूपलभ्यते नेवमयम? या लोकिकन्यायाने सिद्ध,

६ | नानुबन्धकृतमनेकाल्त्वम । ज्ञापकसिद्ध.'अनेकालाशेत्सवेत्य' या सूत्रां) १८

ज्ञापकसिद्ध, * उदीचां माडी व्यतीह्मारे ) | १९

या सुत्रांतील “माढ;? हें पद हिचे ज्ञापक आहे.

हिन ऑशशशाबशशंशश्शुशशा शाह ह अज्याकडकाका

७ | नानुबन्थकृतमनेजन्तत्वम्‌

८ | नानुबन्बकृतमसा रूप्यम्‌ ज्ञापकसिद्ध, 'ददातिदधाल्याविभाषा' या! २१ सत्रातील “विभाषा? हें पद हिचं ज्ञापक आहे.

९ | उभयगतिरिह भवति ज्ञापकसिद्ध, “संख्याया आअतिशदन्तायाः? । २२ या सूत्रांतील निषेध हिचा ज्ञापक आहे.

१० ' कार्येमनुभवन हि कार्यी । ज्तापकसिद्ध, * स्थण्डिलाच्छयतरि ? या! २५

प. अ.

अ क कडडकाडडाडडाडाड डडायाड याड

५१

१२

१२

चड

१५

१६

६७

दढ

परिभाषा.

निमित्ततया नाश्रीयते

यदागमास्त दुगुणी भूता स्तद्‌ प्र- हणेन ग्रृह्यन्ते

निर्दिद्यमानस्यादेशा भवान्त

यन्नानेकाविधमान्तग्रे तत्र

,स्थानत आन्तर्य बलीय:

नन-८----५-----:::-८-२२८८-2>>--ााा

332322 .8.80्ा___________“य“पॅऑॉॅॉलसॅलशिटॉशॉसशसशसशशि

अथेवद्‌प्रहणे नानथेकस्य

गौणमुख्ययोमेख्य कार्यसम्प्र- त्यय;

अनिनस्मन्‌म्रहणान्यर्थवता चानर्थकेन च तदुन्तविधि प्रयोजयान्ति

एकयेगनिर्दिशनां सह वा प्रवृत्तिः सह वा निवृत्ति;

कृचचिदेकदेशो5प्यनुवत्तते

क-------ा-->----४ाा टन

॥।

। €*_

| पारिभाषाप्रकार. |

|

सुत्रांतीळ “शयिर्तारे! द्दा निदेश हिचा | झ्ञापक आहे. उपादानकारण व निमित्त- | कारण नेहमी भिन्न असतात या लोकिक- | न्यायावर रचली असल्यामुळें, लौकिक- | न्यायसिद्ध देखील आहे.

' लौकिकन्यायसिद्ध. 'देवदत्तस्याज्ञाधिक्ये तद्विशिष्टस्येव देवदत्तग्रहणेन ग्रह्मणम' या । लॉकिकन्यायान सिद्ध, आने मुक' यासू त्रांत मुग्विधान केल्यामुळें द्दी अनित्य आहे

सूत्रसिद्धवाचनिकी, 'षष्टी स्थानेयोगा' या सूत्रांतून ही निघाली आहे.

सूत्रसिद्धवाचनिको, 'स्थाने$न्तरतमः' या सूत्रांतून निघाली आहे.

सूत्रसिद्धवाचनिकी, “ स्वे रूपं शट्टस्य ' या सूत्रांतून निघाली आहे. “ विशिष्टरू- पोपादाने उपस्थिताथेस्य शद्दम्प्रति विश- षणतयान्बयसम्मवे त्यागे मानाभावः:' या शास्त्रीय न्यायाने सिद्ध होत असल्यामुळें युक्तासेद्ध देखील आहे.

वास्तविक हा लौकिक न्याय असन याचा व्याकरणशासत्रात उपयोग केल्यामळे, ही लौकिकन्यायासेद्ध आहे

स्वतन्त्रवाचनिकी, ' येन विधः ' या

सूत्रावरील भाष्यांत वचनरूपानें पठित केली अहि

लोकिकन्यायस्षेद्ध. “ एककार्यनियुक्तानां बहूनां लोके सहेवानुवृत्तिर्निवृत्तिवा * या लोकिकन्यायानें सिद्ध, सूत्रसिद्धवाचनिकी. : स्वरितेनाधिकारः ! या सत्नान्वर्ये सिद्ध आहे.

३८

ण

डर

५२

-ध.1

६६

(२२)

प. अं. पारेभाषा. | पारेभाषाप्रकार. पृष्ठ.

१९ | भाग्यमानेन सवणानां ग्रहण न | ज्ञापकसिद्ध, * ज्यादादीयस:' या सूत्रां| ७० तील * आतू ' या पदाचे ग्रहण हिचं ज्ञापक आहि. “ अ्णुदितू * या सूत्रांतील “ अप्रत्यय: ? या पदाचा अनुवाद कर- णारी असल्यामुळें, ही सुत्रासद्धवाचानेको देखील आहे.

२० | भाष्यरमानो5प्यकारः सवणांन्‌ | ज्ञापकसिद्ध, “दिव उतू ' व ' कत्‌ उत्‌ | ७२

गृुह्माति या सूत्रांतील उकाराचें तपरकरण हिचे ज्ञापक आहे.

२१ | वणोश्रय नास्ति प्रत्ययलक्षणम्‌ | सूत्रसिद्धवाचनिकी. “प्रत्ययलोये प्रत्ययल- | ७३ क्षणमू? या सत्राच्या अथोचाच प्रपंच कर- णारी ही आह.

२२ | उणादयो$व्युत्पन्नानि प्रातिपा- | ज्ञापकसिद्ध, ' अतः कृकमि ' या सृत्रां| ७६

दिकानि तील “ कस ' या पदाचं म्रहण हिचं ज्ञापक आहे.

२३ | प्रत्ययम्रहणे यस्मात्स विहित- | सत्रांसद्धवाचनिकी. ' यस्मात प्रत्यय-| ७७

स्तदादेस्तदन्तस्य ग्रहणम्‌ । विधिः ' ब “ येन विाधः ' या दोन सूत्रांतुन हा बिघाली आहे.

२४ | प्रत्ययम्रहणे चापज्नम्या: स्वतन्त्रवाचानेकी. ट्डॅ २५ । उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययम्रहणे न | ज्ञापकसिद्ध, “ हुद्‌यस्य हृल्लेख ? या| ८८ तद्न्तग्रहणम्‌ सूत्रांतील ' लेख ! या पदाचं ग्रहण हिचे

ज्ञापक आहि.

२६. स्थीप्रत्य्ने 'चानुपसजने न | स्वतन्त्रवाचनिकी. * ष्यडः सम्प्रसारणम्‌? | ९० या सूत्रावरील भाष्यांत हा वचनरूपाने पठित केली आहे.

२७ | संज्ञाविधो प्रत्ययम्रहणे तदन्त- | ज्ञापकासिद्ध, * सततिडन्त पदम्‌ ? या | ९६

ग्रहण नास्ति सूत्रांतील “ अन्त * या दाह्ार्चे ग्रहण दिचं ज्ञापक आहे. २८ । कृद्‌ग्रहणे गतिकारकपूवेस्यापि । ज्ञापकासिद्ध, € गतिरनन्तरः ' या सूत्रां) ९९

प. अ.

न

३०

३४१

२२

३२

-हि.1

३५

परिभाषा.

ग्रहणभ्‌

पदाज्जाधिकारे तस्य च तद- न्तस्य च

व्यपदेशिवदेकस्मन्‌

ग्रहणघता प्रातिपदिकेन तद-

न्तविधिनास्ति

वय़रपदेशिवद्भावो5प्रातिपदिकेन

यस्मिन्विचिस्तदादावल॒म्रहणे

सर्वा दन्हो विभाषयेकवद्ध- वति

सर्वे विघयइछन्दसि विकल. प्यन्ते

(२९) परिभाषाप्रकार.

तील ' अनन्तरः ' या पदाच ग्रहण हिचे ज्ञापक आहे.

येन विधिः ' या सत्राच्या अर्थाचा प्रपंच करणारी असल्यामुळें ही सूत्रसिद्ध वार्चानकी अ पादस्य पदाज्यातिगो- पहतेष ' या सत्रास ही पारेभाषा लागत नाहीं असे भाध्यांत सांगितले आहे

एकपुत्रसत्वे जेष्टमध्यमकानेष्ठव्यवहार- दशनातू ' या लॉकिकन्यायानं सिद्ध अस-

गे /-२ ल्यामळ, हा लोकेकन्यारयसिद्ध समजावी

समासप्रत्ययविधा प्रतिषेधः' या वार्ति- कांताल “ प्रत्यय * या अशाचा अनवाद करणारी असल्यामुळे, ही सूत्रसिद्ध-- वांतकासंद्ध-वाचनिकी आहे; व तसेच हो ज्ञापकासेद्ध देखीळ आहे. आणि “सप वाच्च ) हं सत्र हिचे ज्ञापक आहे

ज्ञापकसिद्ध, “परबात्सपवादिनि;' अर्से एक सुत्र न कारता, ' पूवादिनिः? ब * सपू- वांच्च ' अशा दोन वेगळी सूत्रे केली आहेत इंच हिचे ज्ञापक होय.

स्वतन्त्रवाचनिकी, ' येन विधिः ! सुत्रावरील भाष्यांत ही. पठित केली आहे.

चार्थ हन्ह्वः' या सत्रांतील “च? या पदा- च्या अथाचा अनवाद करणारी असल्या- मुळें ही सूत्रसिद्धवाचानिकी आहे व तसेंच ज्ञापकसिद्ध देखील आहे; “ तिष्यपनवै- स्वा: ' या सत्रांतील ' बहबचनस्य ' हं पद हिचं ज्ञापक आहे

व्यथयर्या बहुळमू . या सुत्राचा बहु- लू असा यांगरावभाग कल्यान, [कवा

र वाया 1 ह यी व क च 1 रीत ली... > ििहशजबंब॒बजाअजयवबखययथययययबययग््गयजयजजजजजजबजजजजयजजयजजजबजबथयल्न््नबड बबब॒ााााजााजजाजाजजजजजजबययज्नकमस्ववाकवि...याय

पृ.

रणा "मणान”न*?४२१े0११ॅ१े१0े?0)?0 0१00 शशी? 0 तेन? े?२१?00२00णी0१ीणी0)?0ी?णी?0?ी0)?0)0?णी0? 2 लीची टा > “> टापटीप“ 00१100

६ढ१'%७

६११9

११९

१२३

१२५

१२८

(२४)

प. अ. | परिभाषा. परिभापाभ्रकार. पृष्ठ.

"बष्टीयुक्तरछन्दासे वा' या सूत्नाचा* बा! असा योगविभाग केल्यानं सिद्ध होत अस- ल्यामुळें, ही सूत्रासेद्धवाचनिको आहे.

३६ । प्रकृतिवदनुकरणं भवति ज्ञापकसिद्ध. 'क्षियो दीघोत्‌ ' या सूत्रां-! १२८

तील “क्षियः' यांतील इयडनिदेश हिचा ! ज्ञापक आहे. प्रातिपादिकास होणार विभ- | क्तिप्रत्यय धातूचे अनुकरण करणाऱ्या : क्षि) या शट्टास लावला असल्यामुळें,

ही] अनित्य आहे.

२७ । एकदेशविकृतमन्गय्रवत्‌ छिन्नपच्छे शान श्रत्वव्यवहार: या लोकिक न्यायाच्या आधारावर रचली असल्यामळे ही लोकिक न्यायांसद्ध आहे

अभीयातू ? इत्यादि रूपें सिद्ध कर- ण्याकरितां लागू पडत नसल्यामुळें अनित्य मानली आहे. २-बाघबीजप्रकरणम्‌

३८ । पूर्वपरनित्यान्तरह्वापवादाना- ।या परिभाषेचे वेगळे वेगळे भाग करून

मृत्तरोत्तरं बलाय: पुढील परिभाषांत सांगितळे आहेत. त्यां- पेकी पूर्वात्पर बलवत्‌ ? हा प्रथम भाग या परिभाषेंत दिला आहे, व तो “ विप्र- तिषेधे परे कार्यम्‌ * या सूत्राचा अनुवाद करणारा असल्यामुळें तो भाग सूत्रासद्ध- वाचनिकी पारेभाषा होय.

१३'५

२९ | पुनः प्रसडविज्ञानात्सिद्ठम्‌ । ) 'विप्रतिषेधे परं कायमू ' या सूत्रा- १३५ चाच प्रपंच करणाऱ्या असल्यामळे

चो)... 6___6_ ७) ७. ्* सळकृद्गता ववम्नातषच यह्ठा- या सत्रासद्धवाचांनेका आहत. ते सत्र |) १३६

धितं तटदबाधितमेव ” विधिपर मानल्यास प. ३९ सिद्ध हात, | व नियमपर मानल्यास प. ४० सिद्ध र, हात )

४१ । विकरणेभ्यो नियमो बळीयान्‌ ज्ञापकसिद्ध, “ वदभ्यः स्यसनो:; या| १४७ सत्रांत विकल्पॅकरून परस्मेपादिप्रत्यय हो- ण्याचे विधान केलें आहे त॑ हिचे ज्ञापक आहे.

य. अं. परिभाषा. परिभाषाप्रकार, पृष्ठ. ४२ ।पराक्नित्य बलवत्‌ अक्ल प्ताभावकस्याभाबकल्पनापेक्षया क्ल- | १११४

प्ताभाबकस्यंव तत्कल्पनमुचितम्‌' या तत्वा- बर रचली असल्यामुळे, ही यक्तिसिद्ध | आहे.

४३ । शब्दान्तरस्य प्राप्नुवन्विधि- | ) 'यद्वयक्तिसम्बन्धितया पूर्व प्रवृत्तिस्तद्रथ- | १५५ रनित्यो भवति क्तिसम्बन्धितयव पूनः प्रवत्तो कृताकृत-

४४ 'शब्दान्तरात्‌ प्राप्नुवतः शद्वा- | ( प्रसाद्ठत्वमू' या न्यायाच्या आधारांवर | १५७

न्तरे प्राप्नुवतश्वानित्यत्वम्‌ रचल्यामुळ या याक्तासेद्ध आहेत, व

४५ । लक्षणान्तरेण प्राप्नुवन्विधिर- | यांच्यावरुद्ध प? ४६-४८ असल्या-| १५८

नित्य: र मळे, या अनिल्य ठरतात.

क॑६ . वकंवार त्‌ कृताकूतप्रसद्ठमात्रे- यदा तु शास्त्रन्यतिरेकेण...व्यक्ताविशे- | १६० पि नित्यता , षाश्रयणाभावः या न्यायावर रचली अस- ल्यामुळ यु क्तासद्ध, व आनत्य. (पा.१६०) | ४७ यस्य्र च लक्षणान्तरेण नामित्त ) 'वालसभ्रावयायुध्यमानयाभगवता वा- ी १६२ विहन्य़ते न तदनित्यम्‌ लाने हतेडापे सुग्नीवस्य वालित प्राबल्य न व्यवहरान्त । भगवत्स- ४८ यस्य च लक्षणान्तरण निमित्त | ह्येः पाण्डवेजथ लब्धे&पे पाण्डवानां विहन्य़रते तदप्यानित्यम्‌ / प्राबल्य व्यवहरन्ति च ।!' या लोकिक- | । न्यायान सिद्ध असत्यामळें या दोन्ह लौकिकन्यायसिद्ध आहेत, व अनित्य | |

१६:

१) आहेत युक्तिसिद्ध.'स्वरो5पि शद्वान्तरत्वसम्पादकः | १६४ असा न्याय असल्यामुळे, प. ४३-४६ ज्या न्यायाने सिद्ध हातात त्याच न्यायाने ही तिद्ध होते.

नष्या$्ये प्रातरुत्थाय प्रथमे स्वशरार-. १६७ | का्याण करोति, ततः सहुदां, ततः सम्ब-

| घनाम ' या लाकिकन्यायानं सिद्ध अस-

| ल्यामुळ ही टोकिकन्यायांसद्ध आहे. ही ज्ञापकासद्ध देस्वील आह व * वाहू ऊठू

| या सूत्रांतील * ऊटू ' ग्रह्.ण हिचे ज्ञापक

आहे. “ सम्प्रसारणाक्व ' या सृत्रावरील भाष्यात ही अनिल ठरविली आहे.

€*_

४९ । स्वरभिन्नस््र प्राप्नुवन्विघिर- नित्यो भवति

५० आसेद्धं बहिरड्ठमन्तरद्े

%- _ (00 २)

५१ | नाजानन्तर्ये बहिष्टवप्रकलासतिः | ज्ञापकसिद्ध, ' षत्वतुकोरसिद्धः ' या| २२०

(२९)

प. अ. परिभाषा. परिभाषाप्रकार. पृष्ठ.

०००22

स॒त्रांतील तुग्ग्रहण हिचे ज्ञापक आढे. ही भाष्यकारांनी अनावऱ्यकी मानून प्रत्या- ख्यात केली असल्यामुळें, स्वीकाराहू नाहो.

७५२ | अन्तरद्रानपि विचीन्बहिरज्को | ज्ञापकासेद्ध, 'प्रत्ययोत्तरपदयोश्व' हे सूत्र । २३२

लुग्बाघते किंवा त्या सूत्रांत केळेली * मपयेन्तस्य? या सूत्राचा अनुवृत्ते, दिचे ज्ञापक आहे. भाष्यरात्या हवी स्वतन्त्रवाचानेकी असून | बार्तिकरीच्या ज्ञापकसिद्ध आहे असें कांही वेयाकरण म्हणतात. ५३ । पूवत्तिरपदनिमित्तकार्यांत्पूवेम- ज्ञापकसिद्ध, ' नेन्धस्य़र परस्य ' ६ निषे- न्तरड्रो5प्येकादेशा न घसूत्र हिचे ज्ञापक आहे.

२ड्८

५४ । अन्तरद्वानपि विधान बहिर- | ज्ञापक्रसिद्ध, * अदो जग्धिः ? या सूत्रां. २५४ इगो ल्यब्बाचते , तील “ त्यप्‌ ' ग्रहण हिचे ज्ञापक आहे.

ज्ञापकसिद्ध व अनेत्य. कित्येकांच्या मर्त | २५६ “ अभ्यासस्यासवर्णे) या सूत्रातील “अस- वर्णे! या पदाचे ग्रहण, पण ग्रन्थकाराच्या मते तें “पूर्ण सृत्र, हिचे ज्ञापक आहे. च्छवीः शूठू * या सत्रांतील सतुक नि- दश हिच्या अनित्यत्वाचा ज्ञापक आहे.

५५. वाणादाडव बलीयो भवति

नन----- “ण ता तााा--- पूल

५६ । भकृतव्यूहाः; पाणिनीयाः ज्ञापकसिद्ध, “* समथानां प्रथमाद्वा ' या | २७५ सुत्रातील ' समर्थ! हे पद हिचे ज्ञापक आहे, “ अल्लोपो$नः' या सूत्रांतील तप - रकरण हिच्या अनित्यत्वाचे ज्ञापक आहे. भाष्यांत पठित नसल्यामुळे, ही खीकारादद नाहीं.

अन्तरड्भदप्यपवादो बलीयान्‌ |“ सवथा प्रतिषद्धावकाशस्य सर्वतो बलव- | २९७ त्वदर्शनात्‌ ' या लौकिकन्यायानें. सिद्ध असल्यामुळें, ही लोकिकन्यायसिद्ध आहे.

५८ येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते | तककोण्डिन्यन्यायाच्या आधारावर रचली | २९७ स तस्य बाघको भवति असल्यामुळे, दा लॉकिकन्यायांसद्ध आहे.

(२९७)

प. अ.

५९ | क्वचिदपवादविषये$प्यत्सगा- माठरकाण्डन्यपारवेषणन्यायाच्या

६०

६१

त्व

इ

८५

६४

६७

दट

परिभाषा.

नन->>-->>-:>:-.-:-->>:--- "पाशि000ऑॅण?0ाशा"प----4--२--२----२-->---ा--ाप--->

5भिनिविशत इति

पुरस्तादपवादा अनन्तरान्वि. 'धीन्‌ बाधन्ते नोत्तरान्‌

मध्येञ्पवादा: पूर्वान्विधान्‌ बाधन्ते नोत्तरान्‌

अनन्तरस्प्र विचिवा भवति प्रतिषेथी वेति

पर्वे ह्मपवादा अभिनिविदान्ते पश्चादत्सग(:

प्रकटप्य चापवादविषयं तत उत्सर्गा$भिनिविदत

उपसंजनिष्यमाणनिमित्तो5- प्यपवाद उपसंजातनिसमित्तम- प्युत्सर्ग बाधत इति

अपवादो यद्यन्यत्न चरितार्थ- स्तह्यन्तरडरुण बाध्यंत

अभ्यासविकारेपु बाध्यबाघक- भावो नास्त

परिभाषाप्रकार.

ब्र कयात >>> >>

आघा- रावर रचलो असल्यामळे, हा. लौकिक- न्यायासिद्ध आहे

“ अवश्य स्वपरास्मन्‌ बाधनीये प्रथमो- पस्थितानन्तरबाघधेन चारितार्थ्य पश्चादप- स्थितस्य ततः परस्य बाघे मानाभाव

या न्यायावर रचला असल्यामुळ, ही युक्तिसिद्ध आहे.

: पूर्वापस्थितबाधेन नेराकाडुथम्‌ ' या तत्वावर रवली असल्यामुळें, हा याक्त- सिद्ध आह.

प्रत्यासत्तिन्यायाच्या आधारावर रचला असल्यामुळे ही युक्तिसिद्ठध आहे.

] लक्षणिकचसषुष्कलक्ष्यकचक्षष्कबाद्धिमूल » न्यायावर रचल्या असल्यामळे ह्या ) दोन्ही पारभाषा यक्तिसिद्ध आहेत.

उत्सगशास्त्रशरवत्यसम्मावनाप्रयाज्यापवा- दशास्त्रमवात्तसस्भावना या तत्वावर रचला असल्यासमळ., हा यांक्तासद्ध आह

“नरबकाशत्वरूपस्य बाधकत्वबीजस्याभा- वातू *-म्हणजे अपवाद सावकाश झाल्या- मुळें त्याचें बाधकत्व नष्ट होत-या न्याया- वर रचली असल्यामुळें, ही युक्तासेद्ध आहि.

ज्ञापकासिद्धू. 'दीर्घा$कितः' या सुत्रांतील अकिद्ग्रहण हिचे ज्ञापक आहे.

ता च्छीलिकेषु वासरूपविधि- ज्ञापकसिद्ध. “निन्दाहेसाळश' या सूत्रांत

नास्त

वुजू प्रलय व्हावा अस ज [वधान

३०९

१२२

३२२

३३३

३३९

रेश्रे

३४५

१9

७१

७

७३

७

परिभाषा. क्तल्युट्तुमन्खलथपु वासरू- पविधिनास्त

लादेशेषु वासरूपाविशिनांस्ति

७

४20 ७. €> €:_*: उभथनिडेशे पञ्चमी निदेशो

बलीयान्‌

प्रातिपादिकम्रहणे लिद्भविशिष्ट-

स्यापि ग्रहणम

विभक्ती लिज्वविक्िष्टाग्रहणम्‌

सुत्रे लिह्ुवचनमतन्त्रम्‌

र | परिभाषाप्रकार

( २८)

|

केलें आहे ते हिचं ज्ञापक आहे. * सूद- दीपदीक्षश्व' या सूत्रात ' दोपू ' घातूला * यचू ' प्रलय न व्हावा असा निषेध केला असल्यामुळे, ही अनिल्य ठरते वाश्तविक ' वा$सरूपोइस्त्रियास्‌ * हे सूत्र अनित्य असल्यामुळे प० ६८,६९ व ७०

सिद्ध होतात. म्हणन त्या युक्तासद्ध

समजाव्या,

वर सांगिल्याप्रमाण युक्तिसिद्ध,

वर सागितल्याप्रभाश यक्तासिद्ध. तसंच ही ज्ञापक्रसिद्धाहे आढे व“ हृरश्वतालड च ? या सूत्रांत केलेळें लडु/वेधान हिचं

च] > ३ क -_,. प५/7

आळ मट. अक. मभलेर क पळो

' * तुस्मादत्यत्तरस्य' ह्‌ सत्र ' तांर्मानातं निर्दिटे र या सत्राच्या मानार्ने परसूत्र असल्यामुळे ही सिद्ध होते आणि म्हणून हा यक्तिसिद्ध समजावी,

४" 0

| ज्ञापकसिद्ध, * कुमार: श्रमणादिभेः ' | या सूत्रांत केलेला स्त्रीलिज्ञ श्रमणादि पाठ 6 १

हिंचा ज्ञापक आहे. “ शक्तिलाद्वलाडूरा

| या वातिकाताल *घवटघटा? म्रहूण हिच्या अनत्यत्वबाप ज्ञापक आढ, व भाष्यका- राना. सागतल्याप्रमाण हा सात [ठकाण आऑआंनत्य आह

२४८

२१५८

२५२

२१५५५

परिभाषा ७२ अनिल्य असल्यामुळे, ति- ३६०

च्या अनित्यत्वामुळ हा पारेभाषा सिद्ध हाते व म्हणून ही युक्तासेद्ध आहे.

ज्ञापकसिद्ध, * अर्धे नपुंसकमू * या सूत्रां-

तील “ नपुंसकम्‌ ? या पदार्चे ग्रहण हिचे ज्ञापक आहे. धान्यपलालन्यायार्ने सिद्ध होत असल्यामुळें, द्दी लौकिकन्यायासेद्ध देर्खाल झाहे.

३६१

( २९ )

पञ अ. परिभाषा.

परिभाषाप्रकार.

नपा ----------< शा

७५ । नजिवयुक्तमन्यसदश्ाधिकरणे

९._ €: तथा ह्यथगात:

७६ | गतिकारकोपपदानां कृदभि

सह समासवचनं प्राकू सुब-

त्पत्तेः

सार्प्रतिकाभावे भतपृवगति

€%

च ५ & > बहुत्रीहा तद्गुणसंविज्ञानमाप

७९

'चानुकृष्ट नोत्तरत्र

नवत

८१ समानबत्‌

हलस्वरप्राप्ता व्यळ्जनमाविद्य- | ज्ञापकासद्ध, ' यताडञनाव

|

“न हि अन्राह्मणमानयेत्युक्ते लोष्रमानीय । कृती भवति ' या लोकिकन्यायानें सिद्ध , होत असल्यामळे, ही लीकिकन्यायांसद्ध

| आह.

ज्ञापकासेद्ध. “ उपपद॒मतिड्‌ * या सत्रा- तील “'अतिडः ' ग्रहण हिचे ज्ञापक आहे ही य॒क्तासिद्ध देखील मानता येते. ही आनित्य आहे, व “अम्बाम्ब ? या सत्रां“ तील ' गो, भामे ? इत्यादि पदांचे ग्रहण | हिच्या अनिलत्वाचे ज्ञापक आहे. कित्ये- ' कांचे मतें ही अनिल्य नाही. |

तत्तद्वरचनसामथ्यन्यायसिद्धयमनू.' "काक- बत्‌ दुवदत्तस्य गहूम्‌ ' या लोकिकन्यायान ' सिद्ध होत असल्यामळे ही. लोकेकन्याय-

सिद्ध आह. ( पहा पान ३७३ )

: सिद्ध तु तढुणसंबिज्ञानात्पाणिनेयेथा लोके ' असं भाष्यात म्हटलं असल्यामुळें, ४२ ण हर न्य

ही लोकिकन्यायसतिद्ध आह.

“अव्ययेञ्यथाभिप्रताख्याने* या सूत्रांतील “ गमूलू * ग्रहण हिचे ज्ञा आहि व ह, ज्ञापकास द्ध आहे. ही अनित्य आह. 'लटि वब क्‍्लूपः ' या सत्रावरील भाष्यात अन- बृत्यथक सवे चकाराचे भाष्यकारांनीं प्रत्या ख्यान केलें असल्यामळें, द्दी भाष्यविरुद्ध ठरते व म्हणन स्वोकाराहे नाही.

स्वरविधो व्यञ्जनमाविद्यमा- झ्ञापकासेद्ध. ' नोत्तरपदे ' या सूत्रांतील

पृथि्यांदि पर्युदास हिचा ज्ञापक आहे. केयटाच्या मतें ही अनावरयकी आहि व भाष्यांत देखील तसेंच ध्बनित केलें आहे.

या सूत्रांतील अनावः ' हा प्रतिषेध हिचा ज्ञापक

आहे.

प्‌

३२२

|

२६'९

2७२

| | ३७४

२७६

3 ७८

-। टत

(२०)

प. अं. पारेभाषा. पारिभाषाप्रकार-

। भवति निपातन हिचे ज्ञापक आहे. ( पहा पा.

पृष्ठ. निरनुबन्धकग्रहणे न सानुब- | ( ज्ञापकसिद्ध, ' वामदेवाडवडुयो? या| ३८२ न्धकस्य सूत्रांतील प्रत्ययांचें डित्‌करण यांचे ८३ | तदनुबन्धकम्रहणे नातदनुब- | ) ज्ञापक आहे. ३८२ न्धकस्य ८४ ।क्वचित्स्वार्थकाः प्रकातितो | ज्ञापकसिद्ध. 'णच: स्त्रियाम* या सन्नांतील ३१८७ लिड्ठवचनान्य्रतिवतन्ते स्त्रियाम्‌ ' हं पद हिचे ज्ञापक आहे ८'५ ! समासान्तविधिरानेत्य: ज्ञापकसिद्ध. * प्रतेरव्ादयस्तव्परुषे ' या. ३८८ सूत्रांत निर्दिट असलल्य अंश्वादिगणांमध्य जो “ राजन्‌ ' शाद्वाचा पाठ केला आहे | ता हिचा ज्ञापक आहे. ८६ | सन्निपातलक्षणो विघिरनिमित्त. 'उपजीव्यविरोधस्यायक्तत्वम * या लोकि-।) ३८९ तद्विघातस्य कन्यायाने सिद्ध होत असल्यामळे, ही लाकेकन्यायासद्ध आह. ' काय क्रमणे ? या सूत्रांतील ' कष्टाय * हा निदेश हिच्या अनित्यत्वाच| ज्ञापक आहे, व॒भाष्यांत सांगितल्याप्रमाणं ही आठ ठिकाणा अनित्य | आहे. ८७ सक्चियोगाशष्ठानामन्यतरापाय | ज्ञापकसिद्ध, ' बिल्वकादिभ्यश्‍छस्य लक?! ४०८ उभयोरप्यपाय: या सत्रांताल छमग्रहण हिचे ज्ञापक आह तसंच ही लाककन्यायसिद्ध देखील आहे. एकेकस्मिन प्रयोजने येषां सहाधिकारस्त- | त्ान्यतरानिवृत्तावेतरानवात्त: ' या लाक- |कन्यायावर ही रचली आहे. (पदा पा ४१० ) ८८ ताच्छोलिके णे5णूकृतानि ज्ञापकसिद्ध.'कामेस्ताच्छील्ये' या सूत्रान्वयें। ४१३ भवान्त काम ? शद्वाची जी निपातनान सिद्धि केली आहे ती हिची ज्ञापिका आहे. किल्ये- कांच्यामते * छत्रादिभ्यो णः ! असें सत्र केळ असल्यामुळें ही अनित्य आहे. ( ह] पा, ४१४ ) ८९ | धातो: कार्यमुच्यमानं तत्मत्यय ज्ञापकसिद्ध. ' भ्राणहृत्य ' यांतील तत्व-| ४१५

(२९१)

प. अं. परिभाषा. परिभाषाप्रकार. पृष्ट. | |

“--------::-:(:८:८:८:-८५॥४५५४॥॥ एर ९? ना

४१५ ) ' न भूसाधय़ा: ' असें निषेधक-

सूत्र असल्यामुळें, ही आनत्य आहे.

९० | तन्मध्यरपातितस्तदूम्रहणेन ज्ञापकसिद्ध, “ नेदमदसोरकोः' या सूत्रा- ४१९ गृह्यत तील 'अकाः' हा नषेघ हिचा ज्ञापक आहे.

९.५ लुग्विकणालुग्विकरणयारलु- | ज्ञापकसिद्ध, पाणनीय सूत्रात हिचं कोठेंहि | ४२१ ग्विकरणस्य श्ञापक नसून ' यस्य विभाषा ? या सूत्रा- | वराळ भाष्य हिचे ज्ञाफ आहे, ही!

|

यव

भाष्यांत साक्षातू पठित केली नसून ध्वनित केली आहे.

९२ प्रकृतिग्रहण ण्य़रथिकस्यापि । ज्ञापकासेद्ध, ' हेरचडि ' या सूत्रांतील | डरड प्रहणम्‌ : अचडिः ' हा प्रातबेध हिचा ज्ञापक | आहे. ही कुत्वविषयकच आहे.

९३ अड्भवृत्त पुनर्वृत्तावविधिः | ज्ञापक्रसिद्ध. ' ज्यादादीयसः ' या सूत्रा- | ४९६

तील “ आतू ' ग्रहण व तश्नंच * ज्ञाज-

नोजी ? या सत्रातील * जा * प्रह.ण हिच

झ्ञापक आहे. पागिनायसूत्रात *द्वयोः

असा निदेश असल्यामुळे ही अनित्य

अहि. कित्येकांचे मते दही अनावश्यको

आहे.

झ्ञापकसिद्ध. * ओगुंण: ! या. सूत्रांतील | ४३१ : गुण ! शाद्वाचें ग्रह्.ण हिचे शापक आहे.

ळू छट ९ ट्र र भाष्यांत पठित नसल्यामुळं ही स्वीकारा नाह.

९४ | संज्ञापुवेकावेधेरनित्यत्वम्‌

ल.-.-<<-><<>-२:-.--::-:::.३:८:८:८:>:२2>->-२>>>-२- ९-३“ ----2८->-2५८>->--

९५ आगमक्शास््रमनित्यम्‌ ज्ञापकासेद्ध. * आने लोट या सूत्रांतील । ४: २ आडागमाचें ग्रहण हिचे ज्ञापक आहे, भाष्यांत पठित नसल्यामुळे हा स्वीकाराह नाही.

९६ | गणकार्यमनित्यम्‌ ज्ञापकसिद्ध, * तनादिकूजूभ्य्रः * या सूत्रां-| ४३३ तील * कून ' शद्वाचं प्रहण हिर्चे ज्ञापक आहे. भाष्यात पठित नसल्यामुळे हो , स्वीकारा नाहव.

(१२)

व. अ. परिभाषा. परिभाषाप्रकार. पृष्ठ.

शण 000000000000णपाटााव---. --.

९७ । अनुदात्तेस्वलक्षणमात्मनेपदम- ज्ञापकासेद्ध, * चक्षिड्‌ ' धातूचे डितूकरण | ४३४ नित्य़म्‌ हिचे ज्ञापक आहे. भाष्यांत पठित नस- ल्यामळ ही स्वीकाराह नाहीं,

९८ | नञ्घटितमनित्यम्‌ ज्ञापकासद्ध. * अनदात्त पदमेकवजम्‌ ' या! ४३५ सत्तांतील ' वर्ज ' शद्वाचे ग्रहण हिचे ज्ञापक आहि . भाष्यांत पठित नसल्यामुळे | ही स्वीकाराह नाहीं.

० | आतिदाशीकमानित्यम्‌ ज्ञापकासद्ध, ' लोटा लडवत्‌ ? हॅ सूत्र । ४३९

हिचे ज्ञापक मानल आहे. कित्येक € प्रत्ययलापे प्रत्ययलक्षणमू ' हें सूत्र हिच ज्ञापक मानतात. (पहा पा. ४४०) ष्यांत पठित नसल्यामुळें ही स्वीकाराह नाहीं.

१०० ' सवेवाधिभ्या लापविघिरिडू- ज्ञापकसिद्ध, ' प्रत्ययलोापे प्रत्ययलक्षणम्‌ !। ४३९

विधिश्च बलवान्‌ हें सूत्र हिच्या प्रथमांशारचे ज्ञापक मानलें असून “* आधंधातुक्स्येट * या सत्रांतील इटग्रहण 'द्वितीयांशाचे ज्ञापक मानल आहे. पहा ( पा. ४४१ )

भाष्यात पाठत नसल्यामळ हा एवाकाराह नाह.

| ।

प्रकातिग्रहणे ग्रलगन्तस्यापि '' षाष्ठद्रित्वस्य द्विः प्रयोगत्वसिद्धान्तन | ४४२ ग्रहणम्‌ प्रयोगट्ठयरूपे समुदाये प्रक्ृतिरूपत्वबा- घनम्‌ * या शास्त्रीयन्यायाने सिद्ध होत असल्यामुळें ही युक्ताथेद्ध आहे. भाष्यांत पित नसल्यासळें ही स्वीकाराह नाहीं.

१०१

विधो परिभाषोपतिष्ठते नानु- * विध्यड्ठभूतानां परिभाषाणां विघेय्रेन । ४४६ वांदे | असिद्दतया सम्बन्धासम्भवे$पि तद्िशे- | षण व्यवस्थापकत्वेन चरिताथीनां ताहूश- षणव्यवस्थापकत्वे मानाभावः ' या शा | स्रायन्यायाने सिद्ध हात असल्यामुळे ही याक्तासेद्ध आहे. भाष्यांत पठित नसल्या. मळे ही स्वीकाराहे नाहीं.

पाशा 0000? 000 0? 000???0ी?0 0” 00 प २" पाला भपण--प-:-:२--८-----<- भपाशशशशशनॅशशिशिशशॅशँ॑ण00४”म९/” 0”१ॅ१”ॅे0१”ॅ”२शि”0िशिकर 0 णाणा 0000000

प« अं. परिभाषा. | परिभाषाप्रकार. पृष्ठ.

१०३६ । उपपदविभक्ते: कारकविभाक्ते- स्वतन्त्रवाचानको. ४५३ बेलीयसी | | | €*३ इ

००४ । अनन्त्यविकारे5न्त्यसदेशस्य़ स्वतन्त्रवाचनिकी. ४५९ ।

९०१५ नानर्थके5ळो5डन्त्यविधिरन- . ज्ञापकसिद्ध. “। नाम्रेडितस्यान्त्यास्य तु। ४६६

'भ्यासविकारे वा ? या सूत्रांतील 6 अन्त्यस्य ' या पदाचं ग्रहण हिच्या प्रथमांशाचे ज्ञापक असून, * आतापपत्योश्व ' या सृत्रातील पिपात ? शाट्ठाच ग्रहण * अनभ्यासर विकारे ) या हितीयांशाचे ज्ञापक आहे. | (पहा पा० ४६७) भाप्य़कारानो ही पठित करून प्रत्याख्यात केली आहि

|

।

ह क र 1! २. २ टा गःर६र ७ बॅ | १०६ ।मधानाम्रघानया: प्रथाने काय- | ' लाक बहूपू गच्छत्स राजा ग्च्छतात | ४६९

सम्प्रत्यय: प्रधान राजा व्यपाद्र्यते । राज्तत्र प्राधा- ।न्य॑ तदधीनश्रवात्तनिवृत्तित्वादन्येषामू ' या | लॉककन्यायान सिद्ध असल्यामुळ, हो | लोकिकन्यायांसंद्ध आहे (पहा पा.इ७०) ।

१०७ । अवयवप्रसिद्धेः ससुदायप्रसि- मीमांसंतील रथाविकरणन्यायाने सिद्ध | ४७० द्विबेलीयसी होत असल्यामुळें ही युक्तासद्ध आह. | १०८ | इप्रवस्थितविभापयापि कार्या- स्वतन्त्रबाचनिकी. । ४५७२ णि क्रिप्रन्ते १०९ । विधिनिय्रमसम्भवे विघिरेव |“ नियमे ह्यश्चताया अन्यनिवृत्तेः साम- ४५७५ ज्य़रायान्‌ | थ्यात्पारकल्पनमुक्तानुवाददाषश्वीत लाघवा- द्विघिव) या मामासाशासत्रांतील न्यायानं सिद्ध होत असल्यामळे, ही यक्तेसिद् | आद ढ | ११० सामान्य़रातिदेशे विशेपानति- | “ सामान्योपास्थितिकाले नियमेन विरोषी- | ४७७ अ ह. द्‌्राः पस्थापकसामग्य्यभाव: ' या लांकिकन्या-

यानें सिद्ध होत असल्यामुळें ही लौकिक- न्यायासिद्ध आहे. ही आनत्य आहे, व : न ल्यपि * हें सूत्र हिच्या अनित्य- त्वाचं ज्ञापक आहे.

(२१५४)

१११ प्रत्ययाप्रत्ययय्रा: प्रत्ययस्य स्वतन्त्रवाचनिको. हो एकदेशीची उाक्ते) ४७९ ग्रहवणम्‌ असल्यामुळें व भाष्यांत इप्ररूपें सिद्ध करण्याकारतां कोठेंहि हिचा उपयोग केला नसल्यामुळे ही अनावरयरको आहि. ( पहा पा. ४८१ )

। ११२ | सहचरित्तासहचारतयोः सह- _' सहचरणं सद्शयोरेव ' या लोकिकन्या- ४८२ 'चरितस्येव ग्रहणम्‌ यानें सिद्ध होत असल्यामुळें ही लौकिक- न्यायासद्ध आहे. 'द्विस्तरिश्वतु!रेति कृत्वोडर्थे' या सूत्रात 'कृत्वो र्थ या पदाचे ग्रहण केळ असल्यामुळे ही अनिल्य मानलो । आहे ( पहा पा. ४८५ ) ११३ | श्रतानुमितयो:; श्रतसम्बन्धा ' प्रकरणादितः श्रते: बलवत्बमू ' या | ४८६ बलवान्‌ मीमांसान्यायानें सिद्ध होत असल्यामळे ही य॒क्तिसिद्ध आहे

११४ । लक्षणप्रतिपदोक्तय़ो: प्रतिपदो- प्रातपदाक्त शीप्रोपस्थितिक व लाक्षणिक ४९१

स्येव ग्रहणम्‌ विलम्बरोपस्थितिक या लौकिक लाघवगोरव- मलकन्यायाच्या अधारावर रचली अस- व्याभळ हा लाककन्यायांसद्ध आहे | |[( पहा पा. ९९३ )

११५ गामादाग्रहणेप्वविदेष: | ज्ञापकासिद्ध * द्प्‌ ' धातूचे पिस्वकरण | ४९६ हिच्या एकाशयाच ज्ञापक आहे व “ एकदे- शानृमतिद्वारा सम्पूणपरिभाषा ज्ञाप्यते ' असें प्रन्थकारानें म्हटलें आहे. ( पह! पा. ४९७-९८ )

११६ प्रत्येकं वाक्यपरिसमाप्तिः । ' देवदत्तादया भोज्यन्ताम्‌ ' या लोकिक- ! ४९९ न्यायाने सिद्ध होत असल्यामळें ही लोक्रिकन्यायसिद्ध आहे

इ

१५७ क्काचेत्समुदाये5पि ।* गर्गाः शतं दण्ड्यन्तामार्थनश्व राजाना | ५«०«

हिरण्येन भवन्ति ' या लोकिकन्यायाने

सिद्ध असल्यामुळें हवी लोकिकन्यायसिद्ध आहि.

(१९५९)

प. अं परिभाषा.

>.

ज्ञापकसिद्ध. * अस्थिदधि ' या सूत्रांतील उदात्त: ' या पदाचे ग्रहण हिच ज्ञापक आहे. केयटांचे असे म्हणणें आदे को अष्टाध्यायी स्वरयुक्त पठित आहे असा | पक्ष स्वीकारल्यास, * चतसय़ाययुदात्त- | निपातने करिष्यते ' इत्याद भाष्य हिचे ज्ञापक समजावें. |

११८ अभेदका गुणाः |

| परिभाषाप्रकार. पृष्ठ,

|

|

|

येन नाप्राप्त ' या न्याय] दधू हात | ५१२

११९ ।बाघकान्येव निपातरनान र असल्यामुळें हा याक्तिसेद्ध आढे

५ नट हर | बे) ८ _. चेल ब १२० पजन्यवह्लक्षणप्रवा ततः | पगजन्यरूप लाकिक वत्टान्तावर रचला र क) ही: |

| असल्यामळे, ही लोकिकन्यायसिद्ध आहे.

५१४

| । | | द्व _ | | । | |

१२१ निपेधाश्व बलीयांस: “ यस्योन्मूलनाय यस्य प्रसक्तिमवाते | ५१९ ततस्तस्य बलवत्वं, कंसातू कृष्णस्येव * या लोकिकन्यायावर रचली असल्यामळे दा लोकेकन्यायसिद्ध आहे

१२२ ।अनिर्दिष्टाथोः प्रत्यय़ा: स्वार्थ _“ उपस्थित पारित्यज्य अनुपस्थितपरिक- ५२३ ल्पने मानाभाब:ः * या शास्त्रीयन्या- यावर रचली असल्यामुळें ही युक्तासिद्ध | आहि.

१२३४ योगविभागादिष्टसिद्धि: ५ तत्तत्समानविधिकडद्वितीययोनन विभक्त- ५२५

स्यानिथत्वज्ञापनम्‌' था शास्त्रीयन्यायाच्या

आधारावर रचली असल्यामुळें ही युक्ति- सिद्ध आहे. |

९.१

१२४ पर्यायशब्दानां लाघवगोरव- ज्ञापकसिद्ध, ' अन्यतरस्य़ां विभाषा वेति चर्चा नाद्रियते सुत्ननिदेशज्ञापितमिदमू !

५२६

५२५ | ज्ञापकसिद्ध न सवेत्र ५ स्पष्टमव पठितब्ये$्नमानाहोघनम-! ५२६ २0 /”> र | सावातकत्वाथम्‌ * या य॒क्तावर रचला

| रि त | | असल्यामुळें, द्दी युक्तिसिद्ध आहे | | ५ १२६ । पृवत्रासिद्धीग्रमादेत्वे | ज्ञापकासेद्ध, “ अणुदितू सवणस्य ? या | ५२९ । सत्रातील अणग्रहृण हिचे ज्ञापक्र आहे व

(रै)

परिभापाप्रकार. पृष्ठ.

ल

1... ०० ना ल्क न्ट. >“ > यपा 0 एॅनसिपसॉसशिँ ऑरणिमॅतिणिणाणणा

। * उभा साभ्य़ासस्य ' हृ सत्र असल्या-

मुळे ही अनित्य ठरत ( पहा पा. ५२२३)

१२७ । पकस्या आकृतेश्वारित: प्रयागा | लाघवगारवमलक लांकिकन्यायावर रचली | ५३३ द्वितीयस्यास्तृतीयम्य्राश्व न असल्यामुळें, दी लोकिकन्यायासद्ध आहे ( पहा पा. ५३५ )

१२८ सम्प्रसारणं तदाश्रये च कार्य भाष्यकारांना ही प्रत्याख्यात केला आहे. ५३५ बलवतू

१२९ कृचिद्रिकृतिः प्रवरतिं गरह्मांति ' | भाष्यांत पाठित नसल्यामुळें ह्या स्वी-। ५३७ दोष ७. ०

१२० । आपदेशिकप्रायागिकयारापंद- . | काराहू नाद्दींत २८

रोकस्थेव ग्रहणम्‌

ठर

१३१ | दितपा शपानबन्थेन निर्दिष्ट ज्ञापकसिद्ध, “ एकाच उपदेशे ' या ४४१ यदूगणेन च । यत्रेकाजम्रहणं सत्तांतील एकाज्य्रहमण हिच्या एका अंशा चें चेव पब्वेतानि न ग्रडूलूकि | शापक आहे. भाष्यांत पठित नेसल्या-

मळें ही स्वीकारादद नाही.

१३२ ' पदगारवाद्योगावभागो लाघबगीरवमलक लोकिकन्यायाच्या आ-। "७५३ गरूयान्‌ | घारावर रचली असल्यामुळ, ह्वा. लोक ' कन्यायासद्ध आहे, पण भाष्यावेरद्ध अस- री करणं परी र «१ ' त्यामळ, स्वाकाराह नाह. १३३ | अधमात्रालाघबेन पुन्नात्सव | लाघवगोरवमसलक लोकिकन्यायाच्या आ- | ५५५

|

अ मन्यन्त वयाकरणाः घारावर रचली असल्यामुळे, ही लोकक 'न्यायसिद्ध आहे. 1) ।

नी

टीप$-प्रस्तावना पा. ७ ओ. २९ येथील ' ह्याविचारणीया ' च्या जागी ६ ह्यविचारणीया ' असे वाचावे, व तसेच षा. ९ आओ. ३ ग्रेथील ' रिकामी खाला? च्या जागीं ' जागा रिकामी ' असं वाचावे.

अक्षरानुक्रमवार परिभाषासूचीपत्र,

“न््>2५ ८:९६ -

परिभाषा. पृष्ठ.

भकृतव्यूहा: पाणिनीया:

अड्भवृत्त पुनवेत्तावावाधि ४२६ अनन्तरस्प्र विधिवा भवात ३२५. अनन्त्यविकारे5न्त्यसदेशस्यर ४५९

अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता द

अनिर्दिष्टार्था: प्रत्यया: स्वार्थ ५२३ अनदात्तस्वलक्षणमात्मनेपद॒म्‌ ४:५४ अनेकान्ता अनुबन्या: १६ अन्तरक्वादृप्यपवादी बळीय़ान्‌ २९७

अन्तरद्वार्नपि विधान्बहिरद्षी लुग्बाधते २३२ अन्तरद्वानपि विधीन्बहिरड्ठो टग्रब्बाघते २१४

अपवादो यद्यन्यत्न चरितार्थ: ३२९ अभदका गणा ५० ५

अभ्यासावकारष बाध्यबाबकभावो २४२९ अश्रवदग्रहणे नानथेकस्यर ४९ अधमात्रालाघवेन पुत्रात्सव॑ "५५१ अवयरवप्रसिद्धे: समुदायप्रसिद्धिः ४७० असिद्ध बहिरदःमन्तरज्धे १६७ आगमशास्त्रमनित्यम्‌ ४३२ आतिदोशिकमनित्यम्‌ ४३९ उणादयो 5व्युत्पन्नाने ७६ उत्तरपदाधिकारे प्रत्ययग्रहणे ८८ उपपदावभक्ते: कारकविभक्ति: ४'५३ उपसंजनिष्यमाणानेमित्तो5प्यपवादः: २३३३ उभयगतिरिह भर्वात २२ उभयनिदेशे प्चमीनिदेशो ३५२ एकदेशविकृतमनन्यवत्‌ १२९ एकयोागनिर्दिष्टानां सह ६६ एकस्य़ा आकृतेश्वरित: ५३३ एकान्ता: १७ ओपदेशिकप्रायोगिकयो!: ५२८ कार्यकाल संज्ञापरिभाषम्‌ ३ कार्यमन॒भवन्हि कार्यी २५ कृद॒ग्रहणे गातिकारकप्वस्यापि ९९ क्तल्युटतुसुन्‌खलथष २४८

हा ०-->->>>><<>>><<<>>:><“:>>> ><>:<<>:५:२-:--:.ततनन्ननकनलतनलतलतलललनलू ललल न-ू9औैुिेळ्वनलूळूू-ू- ल्याला

परिभाधा.

२७'५ क्ृचित्कृताकूनप्रसज्ञमात्रेणापि क्ाचत्ससुदाये ञपे

कवचचित्स्वाधिका: प्रकृतितो कच्िद्पवादविपय$प्युत्सर्गा कचिदेकदे शो5प्यनुवतेते क्वचिद्रिकृतिः प्रकाते गुह्याति गणकार्य्रेमनित्यम गतिकारकोपपदानां कृक्चि गामादाप्रहणेप्वविशप गाणमुख्ययोमुख्ये

ग्रहणवता प्रातिर्पादिकेन चानकृष्टे नोत्तरत्र

ज्ञापकसिद्धे न सववत्र तदनबन्थकम्रहणे नातदनबन्थकस्य़ तन्मध्यपतितस्तदग्रहणेन ताच्छीलिके णे$5णकृतान ताच्छीलिकेप वासरूपविधि घातो; कार्येमुच्यमानं तत्‌प्रत्यये नजिवयुक्तमन्यसदशयाधिकरणे नञ्घटितमनित्यम्‌

नाजानन्तर्थ बहिष्टप्रकलुप्ति :

नानर्थक5लो5न्त्यविधि: नानुबन्धकृतमनेकाल्त्वम्‌ नानुबन्धकृतमनेजन्तत्वम्‌ नानुबन्धकूतमसारूप्यम्‌ निरनुबन्धकमग्रहण न सानुबन्धकस्य निर्दिदय़मानस्यादेशा!

निपेधाश्व बलीय़ांसः पदगोरवाद्यागविभागो गरीय्रान्‌ पदाज्ाधिकारे तस्य च पराज्ञित्यं बलवत्‌ पजन्यवद्वक्षणप्रवाततेः पर्यायशद्वानां लाघवगोरव पुन: प्रसक्वाविज्ञानात्सद्धम्‌

पारेभाषा.

पुरस्तादपवादा अनन्तरान्‌ पूर्व ह्मपवादा अभिनिविशान्ते पवत्रासिद्धाय्रमाद्रेत्वे पृवपरानेत्यान्तरद्रापवादानाम्‌ पर्वात्तरपद्‌निमित्तकार्यांतप्व प्रकल्प्य चापचादाविषयं तत प्रकृतिम्रहण ण्यधिकस्यरापि प्रकृतिग्रहणे यडःलुगन्तस्यापि प्रकातिवदनुकरणं भवति प्रत्ययम्रहणे 'चापऊचम्या: प्रत्ययम्रहण यस्मात्स प्रत्ययाप्रत्ययया: प्रत्ययस्य प्रत्येक वाक्यपरिसमापतिः प्रधानाप्रधानया; प्रधान कार्य प्रातिपादिकग्रहण लिड्ुविशिष्ट बहुव्रीहो तदुणसंविज्ञानमपि बाधकान्येव निपातनानि भाव्यमानेन सवणांना भाड्य़माना ५प्युकार मध्ये5पवादा: पवान्विधान यन्नानेकविधमान्तय़

यथाहशं संज्ञा्पारभापम्‌ यदागमास्तद्र्णाभूता: यस्मिन्विधिस्तदादावल्ग्रहणे

(२८) प्रष्ठ. परिभाषा.

३२२ ' वेणांश्रये नास्ति प्रत्यय

३२८ । वाणोदाद्ध॑ बलीय्रो भवति

७५२९ विकरणेभ्या नियमा

१३५ विधिनियमसम्भवे विधिरेब

२४८ ' विधो परिभापापतिष्ठते

३३२ विभक्ती लिट्रविशिशग्रहणम्‌

४२४ व्यपदेशिवदेकास्मन

४४२ व्यरपदेशिवद्भावो5प्रातिपदिकेन

१२८ व्यवस्थितविभापयापि कायाणि ८४ व्याख्य़ानतो विशेषप्रातिपत्ति;

शद्वान्तरस्य़ प्रामवन्विधि;

४७५९ शद्वान्तरातप्रायवत

४९९ | इंतपा शपषानबन्थन [नाद

४६९ श्रतानामेतय्रा; श्रतसम्बन्धा

३५५ सकृदवतो विप्रतिषेधे

३७०४ संज्ञापवकविधेरनित्पत्वम्‌

१५१२ सज्ञावचा प्रत्ययम्रहण

संनिपातलक्षणा विधिरानेमित्तम्‌

७२ | लानयांगाशष्टानामन्यतरापाय ३२३ समासान्तांवाधरानत्य:

सग्प्रसारण तदाश्रये च काये बलवत्‌ ३ | सर्वावाधेभ्यो लोपर्विधिरिडिधिश्र

२७ सर्वे विधयश्‍छन्दासि "३... > जर १२३ सर्वा हन्द्वा विमापयेकवद्धवति

यस्य च लक्षणान्तेरण निमित्त विहन्यते१६२ सहचारतासहचारतयो:

यस्य'च लक्षणान्तरेण निमित्त विहन्यते १६३ सामान्य़ातिदेशे विशेपानतिदेदा:

येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते योगविभागादिष्टासाद्व: लक्षणप्रतिपदोक्तय़ीः लक्षणान्तरण प्रामुवन्विधिः लादेशेषु वासख्पावधि: लग्विकरणालुग्विकरणयो;

२९७ साम्प्रातिकाभावे भूतपुवंगति; ५२१५ सत्र लिद्ववचनमंतन्त्रम्‌ ४९१ स्त्रीप्रत्यये चानुपसजने न ५१५८ स्वराभक्षस्प भासवन्‌

३५० स्वरविधो ० ४२१ । हळ्स्वरप्राप्ती व्यन्जनम

यः्जनमविद्यमानवत्‌

अभिप्राय, ---><>न--

प्रकृतम्रन्थावर अनेक विद्वान्‌ व्याकरणाचा्यानीं दिलेले अभिप्राय:--

(१). महामहोपाध्याय वग्राकरणाचार्य माघवशास्त्री भाण्डारी, प्रचानाध्यापक, ओरिअँन्टल्‌ कॉलेज, लाहोर लिहितात--रा. ब. वाडेगांवकर साहेबांनी परिभापेन्दुशेखर अ्रन्थावर मराठी भाषेंत केलेली टीका मी बहुतेक सवे वाचली. त्य़ावरून मराठी भाषेंत फार बहुमूल्य शास्त्रीय ग्रन्थाची भर पडली आहे असं मला पृणेपणें वाटत. या टीकेची भाषा अगदीं सरळ आहे व पूर्णपणे प्रन्थाचें अक्षरश: विवेचन व प्रक्रियेचा स्पष्टपणे सवे खुलासा अत्यंत सुबोध रोतीनें केला आहे. हा ग्रन्थ महाराष्टीयर विद्यार्थ्यांना उप- कारक तर होईलच, पण शास्त्री लोकांना सुद्धा अत्यंत मान्य होईल असा मला

ह*_ क > र र गेरी क र विश्वास वाटतो. वाडेगांवकर साहेब य़ा अपूव कामगिरीबद्दळ अत्यंत धन्यवादाहई आहत.

(२). व्याकरणाचार्य श्री. गणपतिशास्त्री मोकाटे, व्याकरणशास्त्राचे सुख्या- ध्यापक, क्वीन्स कॉलेज, बनारस, लिहितात--श्री. महोदय़ बाबासाहेब वाडेगांवकर यांनी परिभाषेन्दुरोखर म्रन्थावर महाराष्ट्रभाषेत स्वतः बनविलेली टीका मला दाख- विली, ती टीका कांहीं कांहीं टिकाणी मी आपाततः वाचून पाहिली, मुळाच्य़ा पंक्तीचा अर्थ मराठींत सुंदर रातीनें उतरला आहे, उदाहरगेहि सूत्रांच अक देऊन फार विदाद्‌ रीतीनं सोडवून दाखविळी आहेत. एवैच हा ग्रन्थ कोसुदी शिकळहपरा विद्यार्थ्य़्ांना उपकारक होईल असें मला वाटतें.

(३ )- व्याकरणाचाये श्री. कालिदासशास्त्री जोशी, बनारस, लिहितात--रा. ब. ना. दा. वाडेगांवकरसाहेब यांनीं परिभाषेन्दुरेखराच जें मराठींत भाषांतर व विवे- चन केळे आहे त्यापैकी ५५ प. छापून तग्रार आहेत. त्य़ा सवे मी काळजीपूवक वाचून पाहिल्या व तसंच बऱ्याच इतर परिभाषा देखील वाचट्प्रा. रा. ब. साद्देबांनी प्रत्येक पंक्तींचा अक्षरार्थ देऊन त्या पंक्तीच्य़ा अथाचे कंसांत विस्तृत विवेचन केळें आहे. पंक्तींचा अथे नीट लक्षांत येण्याकरिता जेथे उदाहरणांची आवडग्रकता आहे. तेथे आव- इयक उदाहरणें देऊन त्यांची प्रक्रिय्रापर्वक सिद्धि करून दाखविली आहे. प्रक्रिय्रा लिहितांना त्यांनी सूत्राडु देऊन पाणिनीय सूत्रे सांगितली आहेत. त्य़ासुळें प्रक्रिपरा एकदम ध्यानांत येते. म्रन्थाची भाषा फार सोपी व सरळ असल्प्रामुळे व होतां होई तों पयत पारिभाषिक शद्ध वापरले नसल्यामुळें, विद्यार्थ्यास प्रत्यक पंक्तीचा अर्थ उत्तम रीतीनं ध्यानांत येण्यास कांहींच अडचण येत नाहीं, सारांश हा ग्रन्थ

(४०)

सवोगसुंदर व छात्रवर्गांस अत्येत हितावद्द झाला आहे. पारिभापेन्दुशेखर व्याकरणशा- स्त्रांतील फार कर्ठाण ग्रन्थ असल्य़ामुळे, अश्या भाषांतराची विद्यार्थिवगांस फार गरज हाती. रा. ब. साहेबांनी ती गरज भरून काढल्यामुळे त्यांना जितके धन्यवाद दिले तितके कमीच आहेत. माझी पूर्ण उमेद आहे कीं ज्या विद्यार्थ्यांने कोमुदी वाचली आहे त्याला प्रकृतभाषांतराच्या सहायानें परिभाषेन्दुशेखर ग्रन्थ उत्तम रातीनें समजण्यांत कांहींच अडचण येऊं नये. एवढया उतारवय़ांत अविश्रान्त परिश्रम करून रा. ब. साहेबांनी हे जें विस्तृत भाषांतर केळें आहे त्या योगानें त्यांनीं विद्यार्थिबगावर फार मोठा उपकार केला आहे.

3 ७

(४ )« व्याकरणाचाय पं. 'चतुर्वेदी एम्‌ . ए. मॉरिस कॉलेज, नागपूर येथील संस्कृताचे प्रोफेसर लिहितात---

1 ॥0 (1९ ७५1१०९० ० 1801010 एला ९३7९प]] ४. ॥॥170प- शो) [10 118]01 10100 0. (1९ 1181780011 एटा डाला 0 परिभापेन्दु- शेखर ७४ 10. 13. ४. 1). १तल्टएनणा] टा. ("९ 0811518001 18 पलव काते टपाल काते 1९8५०९३ 100002४ (00९0 वेल्झाटत ठा छा] प.ीटट एातेटाा चाचा 09४ ० ॥९० (९25. "1012 1२811९५ (18110) 01' 1593 110 0119 (वित्टा ठव्चा'७ (0 1९01 (0 1110 111]1)017- (11 ३पा्चड तपा 11) [९ प्रक्रिया णा 118 101113-0010 110 छ- 1ल्कश€ ० ७१1100 13 17र्‍तवा3])९115380091011-र्‍ 3102 6153105 10 हण ॥॥11'०- ॥४21 ण6 5॥७(॥०॥०७ ० घाट ला, ७ ॥६३ ७ घत९2 [10० ॥'च8)६- 101 11111९013९) ए$्लषा ७४ कतवा काया 0101705 €९2- 11191)३017४ 110९53 छते टा टु, क. 11९61 त, 11 6880 0 11])01- (६11 परिभापा5 ६1] ६181४10 8011111६7७, 0७. 18 शक्ाण०पड शाटफड 01 ए॥९ 801260. ४१. 3. उ्या९०, एटा 9 उल्यास्वे शा णिल्ला' 11 1९ १ पतालाछा 8०५1०0, 1018 10 शणजात2ट' पाहा. ॥0 185 01'0प- शो. 1158 ठाणपट्छ) विठपा!क ०0 ]|पतेण० हात. 18 ९0०0 ० 1०श्टांल्क्या 1185९10) (0 ९०११० घात 185 शाोएला पड 8 1पढात

छत एा'€8त0७81'2 6) 8001 जी हली ह्यात ९४९४४ 0१०1१ 01 (11९ '"९५(-->७ााला टिकत डलाणाहा5 ४०पाते ॥३8४० १0०12 850 आाल- ०९8७"प]]४. 1) 18 8डाटापश ]ता०प्राा९वे्टट ०0) छाव व्ा शट प 880३39२980 विटाड कयात ७९1९१७ डाटा 110 (0 8]))1- ९8011 01 ॥ ६511115 0 11[९0"0708(101, 18 1188 1'लादे९'ट्ते जा 11081प80)2 8९1०७ 10 ॥॥]1७ 8021158 01. नागोजीभट्ट ७11052 ०1, ७टाा शश ०0९१०७१९०१ 0७४ ॥क्ा-5011((112 ९00111101181128, 1६58 06७1) ए'०0%७1]1५ 008९ए1'९.

(४१)

| ॥ ५६. ॥३४७ ऐ]९2 लाठ 0 ॥180111,7/ ॥(पवाटते ॥1९ श०॥ 7 1९2 त्ता पला %ऱी फक ऐ'ठयणा उिलाचा/९७ उतक्याता$; छा 1 118. 2011088, फ्रां॥10प. 1९28151011, (118. 01 11811 8 0111 1 18070 ७2९1 ७शाली टत ७४ 1९8१1४ 1१९७० ठिक्काचतप”& एला'- 8101), 101 18 ठटोटछा' टप, ९५]छायछ!007 0 00इटप'6 ])०111(8 1188 1186060 [12 6३ 11012 11(211[21012. 3 5181 8१८1, ७110 ॥88 8(पत€त सिद्धान्त कोसुदी 5)10॥]0, 11 110 0७11101, 138 ४012 (0 पातै€51घा)त परिभाषेन्दुशेखर--(112 ७ाघातहात. हात. पणातृपट ०11 0 15 1४])९-- ७111107. (12 ॥९2]) ० ३. ट्त्िलीलाा िटल- 11 11628 ॥॥९ 1110111810 11९10. 110 80टाकी(३ ०. ४0९० फ्राठा]-त १181101 11)])/0४९॥11०1. 01 1॥१1०)॥०॥॥ 5 डा एलाडा01 01 ॥1॥७९ 1९25, शठा, ॥10०पूशा) 11९०050 हाते )ठटांटघ)] ७ फ्रापया, ॥ी"2टण(लाड 1158110 8पतेशा3ड ७४ ४3३ (टा'९ क्षाते 101७ 5१12. & पाता तटा (0९0 18'1 ४९'5101 लपते 0९ 11012 प४लटप), 011 ७11) (1९21 1९१0101 118119 1101'2 १९521५1112 "का 08.

1 1५ ७9०१ ”ि' ३ [ला एलांळ्ते ती [२8० उिच्चाव्तपा”5 1'2(11'९त टक्का'2९1' (0 ला8्ी)10 111111 (0 त0 8॥)) 11012 कापर उ 18] 117 ॥९ 5ला018119 १५01५ ०0. ॥1९ 0?811111र्‍.1) 8९४७(९01 01 शा'811111)ा' 110९ €त्तश]श 11९0121002 (0 ॥९ 8815310111 80- ५९2184.

७ ७ ह व््मि

( ५ ). उय्माकरणाचार्य पंडित गोपाळशास्त्री नेने, क्वीन्स कॉलेज, बनारस

येथील व्य़ाकरणशास्त्राचे अध्यापक लिहितात:--

श्रीमद्धिर्माननीयेरनांगपूरनिवासिभिभूत पू्व॑प्राडाविवा कप्रवरेर्बांबासाहेबम होदयेर- चिरादेव विरचित परिभाषेन्दुशखरस्यर महाराष्ट्मापान्तरमापाततो$वलोकितम्‌ । शास्त्रीयप्रन्थेष्‌ पारिभाषिकशद्वानां भाषान्तरकरणमतिददराकमपि यथावद्ग्रन्थकारा- भिप्रायप्रदुशाकं तत्र तत्रानूदितमवलोक्य सवस्यापि विदुषो मनसा मोदमावहेत । अस्मिन्‌ पुस्तके प्रथमतोा ग्रन्थस्य शद्वतो$नुवादे विरच्य तत्स्पष्टाकरणाय कृतशश्रीमतां प्रयत्नो$तीव स्तुत्यो वतते । तेनेद पुस्तकं महाराष्ट्रमाषाभाषिणामल्पसंस्कृतज्ञाना- मंपि महतो म्रन्थस्य परिभाषेन्दुशखरस्प़ याथातथ्येनाथेप्रकाशकं भवेदिति मदीयो विश्वास: ।

(६ ). व्याकरणाचार्य व मीमांसातीथे पं० अनन्तशास्त्री फडके, क्कीन्स्‌ कॅलिज, बनारस येथील अध्यापक लिहितात--

(१२)

श्रीयुते: प्राडविवाकप्रवरेः श्रीबाबासाहबवाडेगांवकरमहोदय्रेः परिभाषेन्दु-

शेखरस्य महाराष्ट्रभाषायां कृते नूतन सोदाहरणं व्याख्यानं बहुषु स्थलेष्‌ मया सुस-

मालोचितम्‌ । सम्यर्‌मूलाथद्यातिभिः सललिते: पदेः कृतमेतद्वयाख्याने नीरसव्य़ाक-

रणम्रन्थस्यान्यभाषायां सललिते : पदे: कतेव्यस्य़ानुवादस्य़ाद्यसुदाहरणं भवेदिति वदतो > २ €> ९ क

मम जिव्हामसत्यवाददोषा न स्पृश्षदिति निश्चितम्‌ । अन्न सवत्र स्थलेषूदाहरणाने

सूत्राडुप्रदर्शनपूवकं सम्यकूतया विव्रुतानि । कोसुदीं पठित्वा5म्रिमग्रन्थापिपठिषूणां छात्राणां

कृते$तीवोपकारकमेतद्वयाख्यान भवेदिति निःसन्दिग्ध मे मतम । द्‌ क

( ७ ), व्याकरणाचार्य पं. मुकुन्दशासत्री पुणतामकर, साडुवेद विद्यालय, काशी येथील व्याकरणश्ास्त्राचे अध्यापक लिहितात:---

श्रीमद्धिस्तत्रभवक्निः रावबहादुरपदमलडूर्वारणभूतपूवेन्यायाधीश्वरोविंविधविद्यानदी-

"णे: ना. दा. वाडेगांवकरमहानुभावेरविनिर्मित महाराष्ट्रभाषया परिभापेन्द्ेखरस्य व्याख्यानं यथामति विलोकग्रता मया नितरामवणेनीय आनन्दसन्दोहो5नभूतः । यतो$च्र महाराष्ट्रभावायां म्रन्थतात्पर्यनिणयसम्थारना पर्यायशद्वानां प्रदाने महाराष्ट्र- भाषाया; समधिकवेदुष्यपरिचायकमित्यत्र नास्ति द्वापर: । किन्च मध्ये समुपदशितायां प्रक्रियायां मया यावान्‌ ग्रन्थो$वलाकितस्तत्रा5शुद्धिदोषो$पि मदीयदष्टिपथे नागतः | अहो5तितराभेपां समुद्यमः झछाघ्यः ॥ (१0 ११५११९ ११९

(८ ). गीर्वाणवाग्वार्ध्ननी सभेच्या विठ्ठान्‌ सभासदांचे मत त्या सभेचे मन्त्री खाली लिहिल्याप्रमाणे कळवितात:---

श्रीमद्विर्विदभराजघानीनिवासिभिन्यीयाधीशपदाधिष्टितेवांडेगांवकरमहो दयेव्यांक-

€*-_ र >

रणशास्त्रीयपरिभापेन्दुशखरग्रन्था गुरुमुखादव'रत्प़ व्युत्पत्सुपाश्वात्यमाषाविद्यार्थिनां सो- कयाय सुरूचरमहाराष्ट्भापया प्रसन्नेन वाग्णस्फेन प्रथमतय़ा5नूद्यापदिष्टो$स्माकं वतश्चमत्करोति । वाडगांवकरमहोदयानामयमुद्योगो5त्यन्त॑ प्रशस्य: । उपदेइय़तया अभिप्रेतानां पाश्चात्यविद्यार्थिनां' सम्यक्‌ हितावहश्वेति वयं प्रतीम: । श्रीमतां कीतिव- झिनी इये कातः श्रीविश्वश्वरप्रसादेन सचिरमेघतामिति समाशास्महे । इति काशीस्थ-

गीर्वाणवाग्वर्धिनीसभासदां सम्मत मते निवेदयामः

सभापतिः:---गोपाळभट्टभट्ट: मःत्री:--हरिराम शुछऊः

०: ७2

नै श्रीगणेशायनमः 3

परिभाषेन्द्शेखराचे मराठी भाषांतर,

गणाधिपं नमस्कृत्य सवारेष्टाविनाशाकम । सकलार्थघ्रदा चाग्बा मातापुरनिवासिनीम ॥ १ ॥ व्येकरेशा च वरदं पाणिन्यादीन्सुनीस्तथा । विड्ठळेष्ठं च नागशं सवेशारत्विशारदम ॥२₹॥ दुबाधपरिभाषेन्डहेखरस्य सुबोध्यकम ।

भाषान्तरं महाराष्ट्रयां कुव गुरुपसादतः ॥ ३ ॥ क्ाहं मन्दमतिः क्कायं परिभाषेन्दुशेखरः ।

वहाभिः पणिडतैयेत्नः ळकतो यस्याथेबोधने ॥ ८॥ गर्वोदेशात्तथाप्येतत्‌ क्रियते साहसं मया । गुवोक्षा नावमन्तव्येति हि सवेत्र विश्वतम्‌ ॥ '५ ॥ अतो मे साहसमिदं क्षन्तव्यं पण्डितेरिति । विनयावनतो भत्वा प्रा्थयेहं कृताजळिः ॥%६॥ ये व्याकरणशास्त्रज्ञास्तद्थ नायस॒द्यमः ।

अल्पक्षा मन्दमतयस्तदर्थमयमृद्यमः ॥ ७॥ स्खलितानि दुरूक्तानि ग्रन्थे9स्मिन्स्युः पंदे पंद । प्रदर्शितानि चेत्तानि महाननुग्रहो भवेत्‌ ॥ ८॥

प्रथम श्रकरणम नत्वा साम्ब शिवं ब्रह्म नागेश! कुरुते सुधी! । घाळानां सुखबोधाय परिभाघेन्दुशेखरम्‌ ॥१॥ परब्रह्मस्वरूपी साम्ब ( अम्बेसहित ) सदाशिवास नमस्कार करून ( महाभाप्यादि आकरग्रन्थांचे अध्ययन केलं नसल्यामुळे परिभाषांचा अथे ज्यांना नीट रीतीनं अवगत झाला नाहीं अशा ) लोकांना ( परिभाषांचा अथे ) सदहजपणें कळावा य़ा हेतून पण्डित नागेश परिभापेन्दुशेखर ( नामक प्रन्थ ) करिता. > स. झः क प्राचीनवेयाकरणतन्त्र वाचनिकान्यत्र पाण्नीयतन्ते ज्ञापकन्याय- सिद्धानि भाष्यवार्सिकयारुपनिवबद्धानि यानि पारिभाषारूपाणि तानि व्याख्यायन्ते । पुरातन वैग्राकरण ( इन्द्र इत्यादिकांनी ) केलेल्या व्याकरणग्रन्थांत सूत्ररूपाने पटित पण पाणिनीय्रशास्त्रांत ( अष्टाध्य़ायीमध्ये ) जापकसिद्ध व न्यायसिद्र असलेल्या

प. १ (२) [ परिभाषन्दूशेखराचे

ज्या परिभाषा भाष्य़ांल किंवा वा्तिकांत सांगितरूपा आहेत अश्या परिभाषपांचा (ह्या ग्रन्थांत ) व्याग्य्या केळी जात.

परिभाषा १

ननु लणअइउपासूञयोणकारद्ययस्येवोषादाननाणिपाग्रहणेपु सन्दहाद- निणेयो$त आह--

( माहेश्वर सूत्रांत ) 'णू' हा अनुबन्ध दान ठिकाणीं म्हणज एकदां 'अड्उण्‌' ह्या प्रथम सत्रांत ब पुन: 'लण्‌' ह्या सहाव्या सूत्रांत आढळतो. तेव्हां “अणू' किंवा 'इणू' प्रत्याहारानं कोणत्या णकारा'चे ग्रहण करावे असा संशय उन्पन्न हातो; व ( पाणिनीचा उद्देश काय होता हे कळण्यास अष्टाध्याय्रींत साघन नसल्यासुळ) संशयाचे निराकरण होत नाहीं. अन्या स्थितींत काय करावं हाणून हा परिभाषा सांगतातः---

व्याख्यानतो विशेषप्रतिपत्तिने हि सन्देहादलक्षणम्‌ ॥ १ ॥

( कोणत्याहि सूत्रांतील शद्धांच्या अ्थाबद्दल संशय उत्पन्न झाला असतां, भाष्यरकारादिकांच्या ) व्याख्य़ानावरून संराय़ानिवात्ति करून घ्यावी; कारण एग्वाद्या सृत्रांत संदेहजनक ₹दू असला तरी ते सूत्र त्यांत सांगितलेलं कार्य केल्याशिवाय राहत नाहीं. ( सूत्रनिर्दि्ट काये निश्चितच असलं पाहिजे हें लक्षांत ठेऊन, जेव्हां संदेह उत्पन्न होलो, तेव्हां त्या संदहाचे निराकरण भाष्यकारादिकांच्या व्यारव्यानावरून करून ध्यावे. )

विशेषास्यान्यतराद्यर्थरूपस्य व्याख्यानाच्छिष्ळतात्‌ प्रतिपत्तिर्निश्वया, यतः सन्देहाच्छारूमळलक्षणमननुष्ठापकं लक्षणमलक्षण तथा न, शास्त्रस्य निर्णयजनकत्वाचित्यादेत्यथ: ।

सृत्रांत पुखादा संदहजनक राब्द आल्यास त्याच्या अनेक अर्थापकीं काणता अर्थ बराबर आहे हें निश्दचितपण समजण्यासाठी, शिष्टांनी ( भाष्यकारादिकांनीं ) त्या शब्दाचे जर व्याख्यान केलें आहे त्यावरून निश्चित अर्थ करून घ्यावा. कारण ( अष्टाध्यायींतील ) सत्रांत एखादा संदेहजनक राब्द असला तरी शब्दांचं झुद्ध रूप कोणतं हे समजण्यास जे ज्ञान आवडय़क आहे तें त्या सूत्रांत नाहीं किंवा ते सूत्र त्यांत सांगितलेले काय करून दष्टरूप सिद्ध करांत नाहीं असं होत नाहीं. ( कोणास संशय उत्पन्न .झाला एवढ्यावरून पाणिनीग्र शास्त्र अननु्टापक-कारग्रे करण्यास असमर्थ-ठरत नाहीं ) व पाणि- नीय व्याकरणशास्त्र निश्चिता्थेप्र्तिपादक आहे हच मानण योग्य आहे.

अस्तन्दिग्धानुष्ठानसिध्दयथ त्र शास्त्रे सन्दिग्धाच्चारणरूपा'चारयेव्यव- हारण सन्देहनिवृत्तेव्यांख्यानातिरिक्तनिमित्तानपेत्नत्वे बोध्यत इति यावत्‌ ॥

पाणिनीय शास्त्राचा उद्देश निश्चितपणं का्यासाद्धि व्हावी ( सूर्त्रीनिर्दिष्ट कार्ये निश्चितपणे करतां ग्रावींन व झुद्ध स्वरूप ठरवितां यावें ) असा असल्यामुळें, पाणिनीनें क्र्छित्‌ सूत्रांत संदेहजनक शब्द उच्चारला अरुश्परावरून असं ज्ञापित होतं कीं, संदेह-

मराठी भाषांतर । (९) [प. ९-९

निवृत्ति करण्यास व्याख्यानास्र्रान इतर कोणतेहि साधन नाहीं. ( भाष्यरकारादिकांच्य़ा व्याग््यानावरूनच संशयाची निवृत्ति करून घतली पाहिजे; स्मरांश अश्या संदेहजनक स्थलीं ब्याख्यानच शरण मानिले पाहिजे. )

तेनाणुदित्सवर्णस्येत्येतत्परिहाय प्रवणाणग्रहणं, परणणय्रहणमिति लपासूत्रे भाष्ये स्पण्मस ॥१॥

ह्मणूनच ( असँदिग्धपणं कार्यसिद्धि करितां ग्रावी हे व्याकरणशास्त्राचे प्रथा जन असल्यामुळे व्याख्यानावरूनच आपणास असें कळतें कीं ) जथे जेथे “अणू' प्रत्याहाराचे पाणिनीय्र सूत्रांत ग्रहण केलें आहे तेथे तेथें 'अणदिव्सवर्णस्य' (सू. १४ ) एवढे एकच सूत्र खराज करून इतर सवे सूत्रांत 'अण्‌' प्रत्याहारानं पृवे णकाराचेच ग्रहण करावे वे *इणू इत्यादि प्रत्याहारांत दुसऱ्या णकाराचेच ग्रहण करावे असे लिण सुत्रवरील भाष्यांत भाष्यकारांनी म्पष्टपणे सांगितले आहे.

परिभाषा २ ब ३

तत्र संज्ञापारिभापाविषये पक्षडयमित्याह--

संज्ञा व परिभाषा संबंधानें जे दोन पक्ष आहेत. ते सांगणार्‍या पारभाषा "वाली सांगतात:---

यथोदशं संज्ञापरिभाषम्‌ ॥ २ ।

खसेज्ञा व परिभाषा ज्या ठिकाणीं सांगितल्या आहेत (सला प्रदेश न सोाडलां)

तेथ्रचेच राहतात. का्यकालं संज्ञापरिमाषम ॥ ३ ॥

ज्या सत्रांत कांही कार्य करण्याचे सांगितले आहे त्या सूद्वान्वये कार्य करत- वेळीं, संज्ञा ब परिभाषा तेथं ( सत्रप्रदेशांत ) उपस्थित होतात.

उद्देदामनतिक्रस्य यथादशम्‌ । उद्ददा उपंदेशदेराः । अधिकरणसा- धनस्धायम्‌ ॥ यत्न देशे उपदिश्यते तदेशे एव वाक्‍्याथेबोधेन ग्रहीतशवत्या ग्रहीतपरिभाषार्थन च सर्वत्र शास्त्रे व्यवहार! । देशाश्योबच्यारणकाल एवात्र शास्त्रे व्यवहियते ॥ तत्तद्वाक्याथेबोधे जाते भविष्यति किश्चिदनेन प्रयो- जनमिति क्षानमात्रेण सन्तुष्यद्यथाश्वुतत्राहेप्रतिपत्त्रपेक्षी$य॑ पक्ष इती- दृत्सूत्रे केयटः ।

( यथोदेरापक्ष ह्मणजे काय व कार्येकालपक्ष ह्मणजे काय व ह्या दोन पक्षांत काय फरक आहे हे ग्रन्थकार आतां सांगू इच्छितात. थोडक्य़ांत सांगावयाचे ह्मणजे ह्या दोन पक्षांत हा फरक आहे कीं, यथोहेशपक्षांत, संज्ञासूत्रे व परिभापा जथे पठित आहेत त्याठिकाणी विघिसूत्रांच्या अर्थाचा बोध होतो. पण कार्यकालपक्षांत चिधिसूत्रे जेथ पठित आहेत तेथरंच संज्ञासूत्रं व परिभाष्ण ह्यांच्या सहायाने त्यांच्या अर्थाचा बोध

१. २-२ | (४) [ परिभाषेन्दुदेग्वराचे

होतो. ) *उददेशमनतिकरम्य य्रथादेशम्‌ ह्या अव्यय्रीभाव समासाचा अर्थ ' आपल्या प्रदेश ( आपली जागा ) न सोडता! असा आहे. 'उडेश' ह्ागज उपरा ठिकागीं ( सेजासूत्र किंबा परिभाषा ) पठित आहि तो प्रदेश. 'उद्देग' हा रादर (उद्‌--दिद्य/ ह्या 'वातूस ) अधिकरणवाचक अर्थात “घण प्रत्यप्न लागून झाला आहे. ( उदिश्यते अस्मिन इतिडद्देश: ). संज्ञा ब परिभाषा उप्रा ठिकाणीं पठित आहेत, त्याच ठिकाणी ज्या वाक्यांनीं त्य़ा पाठित केलप़ा आहेत त्या वाक्यांच्या अथाचा बोघ हाऊन संजांच्या साक्रितिक अर्थाचे व तसंच पारिभावांच्य़ा अर्थाचे पूणपणे ज्ञान होते, व त्यांच्या त्या अर्थाला 'बरूनच त्यांचा व्याकरणशास्त्रांत सवत्र उपयाग केला जातो. ह्या व्याकरणशा- स्वरांत, 'देरा! ह्या शढ्ाचा 'उच्चारणकाळ' असा अर्थ मानला आहे. 'इंदूत ५-१-१ १ ह्या सूत्रावरराल भाष्याच्य़ा टीकेत केयटान असे हटलं आहे कीं, सेजासूत्रे व परिभापा ज्या ठिकाणीं पाटेत आहेत तथे गुरूपासून ज्ञात झालेल्य़ा अर्थाचे पूणपणे ज्ञान करून प्रतढप्रावर, पुढे ह्या जानाचा ( व्य़ाकरणशास्त्रांत ) केव्हां्ना केव्हां तरा उपयाग होईलच अशी श्रद्धा बाळगणाऱ्या व झालेल्या ज्ञानानं संतुष्ट हाणाऱ्य़ा ( छात्रां ) कारतां हा यथोहशपक्ष आहे. ( सारांश, अपक्षाघुद्धिमूलळक यथाहेशपक्ष असून, उपेक्षाधुद्धिमलक कार्यकालपक्ष आह. संज्ञासूत्रे व परिभाषा व्य़ाकरणशास्त्रांत पाटित असल्यामुळे त्यांचा पूढे, वब्याकरणशास्त्रांत सांगितलेल्या विधिसूत्रांचा अर्थ ग्रथा्थपणें समजन घेण्याकरितां, अवहय्र उपयोग होईल अस समजून जे छात्र गुरूने सांगितलेला संज्ञासूत्रांचा व परिभावांचा अर्थ त्याचवेळीं पूर्णपणे अवगत करून घेतात व नेहमीकरिनां तो. अथ यानांत ठेवितात तशा श्रद्धाळू व अपेक्षाबुद्धियुक्त छाव्रांकारेतां यथोहेरापक्ष आहे. "वृव्हिरादेच' इत्यादि संज्ञासत्रांचा व 'तस्मिज्रिति निदिप्टे पूवेस्य' इत्यादि परिभाषांच्ा गुरूने सांगितलेला अर्थ ते नहमीकारितां ध्यानांत ठेवीत असल्यामुळे, जव्हां ले “वादि रचि' इत्यादि सज्ञाघटित सूत्रे व 'इका ग्रणचि' इत्यादि सत्तमीनिदेशयुक्त सूत्र पठन करिनात, तेव्हां गुरूने पूर्वी सांगितलेला “वराद्धि' ह्या पदाचा अर्थ व तसंच सप्तमीनिर्दे शान काणास कार्य होते हे त्यांनां पूणंपणं अवगत असल्यामुळे, त्यांनां विधिसूत्रा्थ चटकन कळतो ब अश्याच छात्रांकरितां यथाहेशपक्ष आहे हे लक्षांत ठेवावे. ह्याच्या उलट ज छात्र गुरूपासून संज्ञासूत्रांचा व परिभाषांचा अथ एकून घेतल्यावर त्य़ाकडे त्यावळी दुलंक्ष करितात व जेव्हां विधिसूत्रांचा अर्थ समजून घण्याची वेळ ग्रेईल तेव्हां संज्ञांचा व पॉरिभापांचा अर्थ नीट लक्षांत आणून विधिसूत्रांचा अर्थ ज्ञात करून घेऊं अशी ढकल कारेतात तशा उपेक्षाचुद्धियुक्त छात्रवर्गाकरितां काय्रेकालपक्ष आहे. परिभापा- सैत्रथानॅच प्राचीन मतांत व नवीन मतांत फरक आहे. संज्ञासबंधी दोहात ऐकमत्य आहे, प्राचोन व नवीन मतोम्रमाण, य्रथादहेशपक्षांत, संज्ञाघटित विघिसूत्रांचा अथे सेजञासूत्रांच्या प्रदेशांत केला जातो; पण कार्यकालपक्षांत, संज्ञासूत्रे विघिसूत्रश्रदेशांत उपस्थित होऊन व दोहोंची एकवाक्यता होऊन सत्राथ केला जातो. तसंच, परिभाषा- संत्रेघाने केप्रटादि प्राचीन वेग्राकरणांचं मत असे आहे कां, यथोहेशपक्षांत वििसूत्रे

मराठी भाषांतर । (५) (५. रर

परिभापांजवळ उपस्थित होतात व दोहोंचा एकवाक्यता होऊन परिभापाप्रदेशांत विघिसृत्रांच्या अथाचा बोघ होतो; परंतु कार्यकालपक्षांत, परिभाषा विघिसूत्रप्रदेशांत उपस्थित होतात व दोहांची एकवाक्यता होऊन विश्रिसूत्रप्रदेशांत विघिसत्रांच्या अर्थाचा बोध होतो, हें परिभाषासंबधाने वर सांगीतलेले प्राचीन मत नागेशादि नवीन वेयाकरणांस मान्य्र नसल्यामुळें, नागेश, 'केचित्त' ह्या ॥द्ानं सुरू होणाऱ्या पुढील पक्तींत परिभाषासंबंधानं नवीन मताचे प्रतिपादन करितात. नवीन मताप्रमाणे, यथा- देशपक्षांत परिभावेजवळ विधिसूत्रे उपस्थित होत नसून, त्यांच्या अथाचे केवळ स्मरण होत असते. ग्रथोहेरापक्षांत परिभापेजवळ वरिघिसत्र उपस्थित होतात असं मानल्यास, विधिसत्रांतील परापरत्व नष्ट द्दोइल. जस 'दृक्षेम्रः' हे रूप साधतांना, “सुपिच! स्‌. २०२-व 'बहुवचने झल्पेत?-सू. २०'५-ह्या दोन सूत्रांचा प्रात्ति हाते. दोन्ही सूत्रांत सप्तमीविभक्तीचा निदेश असल्यामुळें, हा दोन्ही सत्र 'तस्सिजिति निर्दिप् पवेस्य' ह्या पारिभाषेजवळ डपस्थित होतील व एकदेशस्थ बनतील, व त्यामुळ त्यांच परापरत्व नट होइल. असं झाल्यास, *निप्रतिथच परे कायम? हा न्याय लावता येगार नाहीं व कोणत्या सृत्रान्वयं काय़ करावें हं ठरविता येगार नाह. परंतु परिभायजवळ विघिसूत्रे उपाश्थित होत नसून त्यांच्या केवळ अर्थाचे परिभाषाम्रदेशांत स्मरग होतें अखे नवीन मताप्रमाणे मानल्यास, विधिसूत्र एकदेशम्थ बनत नाहोंत, व त्यामुळे त्यांचे परापरत्व नष्ट न होतां, *विप्रतिवधे पर कार्यभ? हा न्य़ाय्र लावण्यांत कांदींच अडचण यरेत नाहीं; आणि “बहुवचने झल्येत्‌ * हं परसूत्र असल्यामुळे ते प्रवृत्त होऊन, “वृक्षेम््र:' असे दृष्टरूप सिद्ध होते. तसंच कार्यकालपक्षांत जशा परिभाषा प्राचान मताम्रमाणे विधिसूत्रप्रदेशांत उपस्थित होतात, तशा न्या, नवीन मताप्रमाणे विघिसूत्र- प्रदेशांत साक्षात उपस्थित होत नसून, त्य़ा प्रदेशांत केवळ त्य़ांच्य़ा अर्थांचेच स्मरण होते. परिभाषा विधिसूत्रप्रदेशांत साक्षात्‌ उपस्थित होतात असं ज़ प्राचीन मत आहे ते मानल्यास, 'डमोऱ्हस्वात अचिडूमुट नित्य़म्‌' इत्यादि सूत्रांत जथे पत्चमी व सप्तमी ह्या दोन्ही विभक्तींचा निदेश आहे, तेथे “तस्मिक्षिति निदिप्टे पूर्बस्य़' व 'तस्मादित्युत्त- रस्य' ह्या दोन्ही परिभापा उपस्थित होऊन एकदेशस्थ बनतील, व तसं झाल्यास त्या परिभाषांचं परापरत्व नष्ट होईल, व विप्रतिषेधन्यराय अश्या ठिकाणीं लावतां येणार नाहीं; आणि त्यामुळें विधिसत्रांचा अर्थ करण्याकरितां कोणती परिभाषा लावाबी हें ठरवितां ग्रेणार नाहीं. पण परिभाषा विधिसत्रप्रदेशांत उपस्थित न होतां, तेथे त्यांच्या केवळ अर्थाचंच स्मरण होतें असें जे नवीन मत आहे तें मानल्यास, त्या परिभापा एकदेरस्थ न बनतां, त्यांचा मूळ प्रदेश काय्रम राहतो व व्यासुळे विप्रतिषेधन्याय लावण्यास कांहीं अडचण येत नाहीं, आणि 'तस्मादित्युत्तरस्य' हे परसूत्र असल्यामुळे तं लावून 'डमोऱ्हस्वात? ह्या विघिसूत्राचा अथ निश्चितपणे करितां ग्रेतो. प्राचीन मतामध्ये दोन्ही पक्षांत जरी विप्रतिषेधन्याय उपय्रागांत आणला जातो हें खरं आहे तरी, तो गाणरीत्या उपग्रोगांत आणला जातो; पण नवीन मतांत ता. मुख्यरीत्या लागू

प. २-१] ($) परिभाषेन्दुशेखराचे

वडतो. तसंच परिभाषा व विधिसूत्र अचेतन असल्यामुळें, स्वदेश सोडून त्यांचे परदे- शांत जाणे संभवत नसल्यामुळें, तीं परदेशांत साक्षात उपस्थित होतात हें मानणे बरोबर नाहीं. ह्या सव कारगांमुळे, प्राचीन मत स्वीकारतां ग्रेत नाहीं व नवीन मत सयुक्तिक असल्यामुळे आणि त्याला भाषप्य़ाचा आधार असल्यामुळें तेंच ग्राह्य आहे असे आतां पुढील ग्रन्थांत नागेश सांगणार आहेत. पुढल ग्रन्थ नीट लागावा व परिभाषा- पैबघाने आचोन मतांत व नवीन मतांत कायर फरक आहे हें पूर्णपणे लक्षांत ग्रांचे ह्या “तूने ही विम्तारपुवेक चर्चा केळी आहे. )

केचित्तु परिभाषाविषये तरिसिन्षित्यादिवावयार्थबोधे सत्तमीनिदशादि केति पर्यालोचनायां सकलतत्तद्विध्युपस्थिती सकलतत्तत्संस्काराय गुण- भेदं परिकटप्येकवाफ्यतयेव नियमः ।

कित्प्रेक ( भाष्यतत्ववित्‌ नवीन ) वयाकरणांचं परिभापासंबंधाने असं मत आहे

: तस्मिक्षिति निदिष्टे पूर्वस्य ' इत्यादि परिभापांच्य़ा अर्थ्रांचा ( गुरुसुस्यापासन )

वाथ झाल्यानंतर, सप्तमी इत्प्रादि विभक्तींचा निदेश. कागकोाणन्या सूत्रांत आहे. अशो 'जज्ञासा उत्पन्न होते व त्यांवेळी जवढीं सत्रे घुद्धींत उपास्थित हातात---म्हणजे ज्यांच स्मरण होतें---त्यापकीं प्रत्यक सत्राला ती परिभाषा लावून व दोहांचो एकवाक्यता झरून वििसूत्रांचा अर्थ ( पांरेभापामरदेशांत ) नीट समजून घेतला जातो. (ह्या पक्तोंन ' वरिभाषाविवग्रे ) हा शब्द घातला आहे. त्यांचं कारण असं कीं, पूर्वा सांगितल्य़ा- प्रमागे, प्राचीन मतांत व नवीन मतांत संजासंबंधानें एक्यमत आहे. फरक कायर तो द्या दोन मतांत परिभापासंत्रधानेंच आहे. तसंच ह्या पंक्तीत “ सकलतत्तद्विध्युपस्थिता * हा जा शद्द वापरला आहे त्यांतील ' सकल ' ह्या पदाचा ' रुपूणे ' असा अर्थ नसून ' कतिपय़ ! असा अर्थ आहे, आणि * उपस्थिति ? ह्या पदाचा अथ * परप्रदेशांत चालून नाणे ' असा नसून, ' पुद्धीचें ठिकाणीं स्मरण होणें * असा आहे. रुारांश, ह्या पक्तीच्ा अर्थ असा आहे कीं जेव्हां गुरु आपल्या शिष्यास “* तस्मिन्षिति निर्दिप्ट ' इत्यादि परिभापांचा अर्थ नीट समजवून देतो व शिष्याला तो अर्थ पूर्णपणे कळतो तेव्हां सप्तमी- निदेशाचा सत्रे कोणकोणती आहेत ही जिज्ञासा त्याच मनांत सहज उत्पन्न होते च ता गुरुला तीं सूत्रे सांगण्याबद्दळ विनंति करितो, आणि त्यावेळीं उदाहरणादाखल जीं सूत्र गुरु त्याला सांगतो किंवा जीं सूत्रे त्याला स्वतःला आठवतात अश्शाच सूत्तांना ग्रेथरादेशपक्ष खागतो. जी सूत्रे त्याला त्यावेळीं गुरु सांगत नाहीं किंवा ज्यांचे स्मरण त्य़ाला होत नाहीं अशा सृत्रांचे ठिकाणीं कायकालपक्ष लागतो असे नवीन वय़ाकरणांचे मत आहे. यांच्या मताप्रमाणे दोन्ही पक्षांत विधिसूत्रं परिभाषाप्रदेशांत किंवा परिभाषा विधिसृत्र- बेदेसशांत चाळून जात नसून व तहेशस्थ होत नसून आपआपल्याच प्रदेशांत काय़रम रहतात, व त्यामुळें त्यांचें परापरत्व ठरावितांना कांहीं अडचण येत नाहीं. )

कार्य्येकालपक्षे तु त्रिपाद्यामप्युपस्थितिरिति विशेषः ।

( नर्वीन मताप्रमाणे, यथोादेशपक्ष व कार्यकालपक्ष ह्या दोन पक्षांत हा फरक

मराठी भाषांतर ] (७) [ ५. २-३

आहे कीं ) केवळ कार्यकालपक्षामध्येच परिभाषा त्रिपादींत देखील उपस्थित होतात.

( ' कार्यकालपक्षे तु ' ह्यांतील “ तु ' शह्वाचा- अर्थ ' एव * असा आहि. परिभाषा सपादसप्ताध्याय्रींत पाठित असल्यामुळे व *' पूर्वत्रासिद्धम्‌ ' ह्या सूत्रान्वय, व्यांच्य़ा दृष्टीनं त्रिपादी असिद्ध असल्य़ामुळे, ग्रथाहेशपक्षांत परिभाषा त्रिपादींतीछ सूत्रांस लागू पडूं शकत नाहींत. म्हणूनच परिभाषा त्रिपादींतील सूरत्रांस लागू पडण्या- करितां काग्रेकालपक्षाची मदत घ्यावी लागत. सारांश, ग्रथाहशपक्ष व कार्यकालपक्ष ह दीन्ही पक्ष सपादसप्ताध्यायींतील सत्रांना लागू पडतात; कारण परिभाषा व ती विधिसूत्रे एकमेकांच्या दष्टीन असिद्ध नाहीत. परंतु त्रिपादींत पठित असलेल्प़ा विघि. खुत्रांचे ठिकाणीं कार्य्रेकाळपक्षच लागतो. य्रेथं हे लक्षांत ठेवावे कीं जरी सपादसतताध्या य्रीच्या द्टीने त्रिपादी असिद्ध आहे तरी त्रिपादीच्या रष्टांन सपादसप्ताध्य़ाय्री असिद्ध नाही म्हणून त्रिपादीपठित वित्रिसत्र परिभाषांच्या मदतीने आपला अर्थ कार्यकालपक्षांत यथार्थ. रीतीने स्वभदेशांत करून घेतात. आतां, परिभायासंञअयान जे नवीन मत अन्थकारान सांगितले आहे त॑भाष्य़ास घरुन आहे व परिभावासंबंचीं प्राचीन मत भाष्यविरूळ आहे हें सिद्ध करण्याकारतां, नागेश पुढच्या पंक्तींत भाष्याचं प्रमाण देतात. )

एतदेवाभिप्रेत्याधिकारो नाम त्रिप्रकारः कश्चिदेकदशस्थः सचे शास्त्रमभिज्वलयति यथा प्रदीपः सुप्रज्वलितः सवे वेद्माभिज्वलयतीति षष्टास्थांन इति सूत्रे भाष्य उक्तम्‌ । अधिकारणाब्देन पारा्यांत्पारिभाषाप्यु- च्यते । कश्चित्वरिभाषारूप इति केयटः । दीपो यथा प्रभाद्वारा सवंग्रह- प्रकाशक एवमेतत्स्वबाद्धिजननद्वारा सर्वेशास्त्रोपकारकमिति तत्तात्पर्थम । एतश्व पक्षद्दयसा धारण भाष्य पक्चदरये$पि प्रदेशेकवाच्यताया इतः प्रतीतेः । तत्रैतावाल्विशेषः, यथोदेशे परिभाषादेशे सर्वविथिसूत्रवुद्धावात्मभेदं परि कल्प्य तैरेकवाक्यता परिभाषाणाम्‌ । तदुक्तं विळति 'चेति सूत्रे केयटन 'यथोद्दिशे प्रधानान्यात्मसंस्काराय सनत्निधीयमानानि गुणभेदं प्रयुख्तत' इति॥

( वर ज॑ परिभापासंबेधान नवान मत सांगितले आहे ) त्याच अभिप्रायानें, दृष्टा स्थानेयरोगा ' १-१-४९ ह्या सूत्रावरीळल भाष्यांत भाष्यकार असं म्हणतात कीं अधिकार तीन प्रकारचा असतो ( ५-' स्वरितेनाधिकारः * ह्या सत्रान्वश्न सांगितलेला अधिकार, तो त्या अधिकारांत पटित असलल्प्रा सवे सूत्रांस लागू पडतो. जसं “अद्भस्थ' हे अधिकारसूत्र अड्वाधिकारांत पाठित असलेल्या प्रत्येक सूत्राचे ठिकाणीं उपस्थित होतें. २--- चकार. । जेथें उत्तरसूत्रांत ' चकार ' असतो तेथें पू्वसूत्रांतील विथ त्या चकारानें उत्तरसत्रांत अनुकृष्ट होतं हें प्रसिद्धच आहे. ३--' परिभाषा, ' ह्या परिभाषा त्यांच्या चिन्हांनी युक्त असलेल्ण सर्वे विविसूत्रांस लागू पडतात व त्या विविसूत्रांवा अर्थ योग्य रीतीने करून देण्याच्या उपयोगीं पडतात म्हणून त्यांना “ अ- श्रिकार ' असें म्हटलें आहे ). त्यापैकीं एक अधिकार--म्हणजे “ परिभापा '-असा आहे कीं जो ( आपला प्रदेश न सोडतां ) एकाच जागीं राहून, ज्या प्रमाणे चांगला प्रकाश-

प. २-१] (८) [ परिभाषेन्दुशखराचे

युक्त दिवा ( आपली जागा न साडतां, जेथ्रे ता आह तथूनच ) आपल्य़ा प्रकाशाच्य़ा प्रोंगानं सर्व घरांत प्रकाश पाडतो त्याचप्रमाण, सर्व व्याकरणशास्त्रावर प्रकाश पाडतो.'' : अधिकार * या शद्वाने परिभाषपांचेहि ग्रहण होते; कारण, अधिकारसृत्राप्रमाणे, पार- भाषा स्वतःकारितां उच्चारल्प्रा नसून इतर सूत्रांचा--म्हणजे विधिसूत्रांचा अथ ग्रोग्य रोतीने करून देण्यासाठीं त्या सांगितल्या असतात. वरील भाप्य़ांत ' कश्चित ' ह्या शद्वानें परिभापचें ग्रहण होतें असं कप्रटाने म्हटलें आहे. त्य़ा भाष्याचे तात्पये हे आहे कीं ज्याप्रमाणे दिवा आपल्या जागेहूनच सव घरांत प्रकाश पाडतो त्याचप्रमाणे परिभाषा ( आपल्य़ा जागींच राहून ) आपल्य़ा अथाच्या स्मरणट्वारा सर्वे व्याकरणशास्त्राच्या उप- ग्रोगीं पडतात---म्हणज़ त्याच्य़ा चिन्हांनी युक्त असलेल्या सवे वित्रिसूत्रांचा अर्थ नीट ावण्याच्य़ा कामी पडतात. ( वरील भाष्य़ांत ' एकदशस्थ: ' हे पद घातले असल्या- सुळे त्यावरून हें स्पष्ट होतें कीं परिभाषा आपला प्रदेश केव्हांहि साडीत नाहींत व विधिसूत्रांजजळ चाळून जात नाहींत आणि तदृरास्थ बनत नाहीत. म्हणूनच परिभापा- संब्रंघाने पूर्वी जं प्राचोन मत सांगितलें आहे ते स्वीकारतां ग्रेत नाही; कारण त्य़ा मता- प्रमाणें परिभाषा विधिसृत्रांजबळ जाऊन तहेशस्थ बनतात. आतां, केग्रटाचें अस म्हणणें आहे कीं वरील भाष्य केवळ यथोददेशपक्षाबद्दल असून तें काठकालपक्षास लागू पडणारं नाहीं. कारण त्याच्या मताप्रमाणे, यथोाहेशपक्षांतच परिभाषा आपली जागा सोडीत नाहींत व कार्यकालपक्षांत त्या विषधिसूत्र देशस्थ बनतात. ह्यावर नागेशाचे म्हणणें असें आहे कीं, वरील भाष्य केवळ यथोहेरपक्षास लागणारं नसून ) ते भाष्य दोन्ही पक्षास म्हणज यथाहेश व कार्यकालपक्षांस लागू पडणारं असं उभयपक्षसाघारण भाष्य आहे. ( कारण ते भाष्य केवळ यथोहेशपक्षासच लागते असं मानण्यास काहींच प्रमाण नाहीं. रसर असं कीं ते केवळ यथोददेपक्षास लागते अस मानल्यास परिभाषांना कार्यकालपक्ष लागूच पडणार नाहीं; कारण त्या जर स्वदेशच राहिल्या तर प्राचीन मताप्रमाणे त्यांच्या सनैघानं कार्यकालपक्षाची उपस्थिति होणे अराक्य आहे. ) वरील भाप्यावरून हे स्पष्ट होत कीं दोहीं पक्षांत--म्हणज यथाहेश व कार्यकालपक्षांत--पकाच प्रदेशाचे ठिकाणीं परिभाषा त विधिसूत्रे ह्यांचा एकवाक्यता होते. ह्या दोन पक्षांत फरक येवढाच आहे फॉ, यथोहेशपक्षांत, परिभाषाप्रदेश्ामध्ये विधिसूत्रांच स्मरण होऊन जेवढ्या विधिसत्रा- च स्मरण होतें तितकेदां परिभाषा उच्चारून प्रत्येक सत्राची परिभाषाविधेय्राशीं एकवा- “यता केली जाते. “ किति च' १-१-५ ह्या सूत्रावरील भाप्याच्या टीकेंत कयटाने असे म्हटलं आहे कीं, ' यथोहेशपक्षांत, विधिसूत्रे परिभाषेजवळ ठेविली जातात व जितकीं विघिसूत्रे उपस्थित होतात तितकेदां परिभाषा उच्चारून परिभाषेच्या विधेयासह प्रत्येक विघिसूत्राची एकवाक्यता केली जाते ( सारांश, केयटाच्या प्राचीन मताप्रमाणे देखील यथोहेशपक्षांत परि भापाप्रदरशामध्येच विषिसूत्राथंबोध् होतो. परंतु परिभापा- प्रदेशांत विधिसूत्रे साक्षात्‌ उपस्थित केली जातात असे जें केंयटाचे म्हणणें आहे तें बर्वीन मतवाद्यांना कतृल नसून त्य़ांच्या मताम्रमाणें परिभाषा प्रदेशांत केवळ बिश्रिसत्रा-

मराठी भाषांतर ] (९) [प. २-१

थेस्मरण हाते. हाच दोन मतांत फरक आहे. कग्रटांचं मत कसे दोषयुक्त आहे हें ग्रन्थ कार पुढें. सांगणार आहेत. )

कार्यकाले तु तत्तद्विधिप्रदेशे परिभाषावुद्धथेकबाक्यताति । अत्रेक देशस्थ इत्यनेन तत्र तत्र तदूबद्धावपि तत्तद्देशस्थत्ब वारयति, यथा व्यवहतृणां का्यार्थमनेकदेशगमने$पि न तत्तदेशीयत्वव्यवहारः किन्त्वभि- जनदेशीयत्वव्यवबहार एव, सद्धत ।

परंतु कार्यकालपक्षांत विधिसृत्रप्रदेशामध्ये परिभापेच्य़ा अर्थाचे स्मरण होऊन त्या प्रदेशांत दोहांचो एकवाक्यता केली जाते (व विधिसूत्रप्रदेशांत सत्रा्थबोच होतो; परंतु यथाहेशपक्षांत परिभापाप्रदेशामध्ये सत्रार्थबोध होतो. हाच दोन पक्षांत फरक आहे. ) वर सांगितलेल्या (*पष्टी स्थानेयोगा' ह्या सूत्रावरील ) भाष्यांत "एकदेशस्थ:! हे पद घातलं असल्यामुळे हे स्पष्ट होते को, परिभाषांचे वि%िसृत्रप्रदेशांत जरी स्मरण होतं तरी त्या विधिसूत्रांच जवळ चालून जात नाहींत व बित्रिसृत्रदेळूस्य बनत नाहींत ( आणि त्यामुळे त्यांच्यांतील परापरत्व काय़रम राहतं. प्राचान मताप्रमाणे परिभाषा विधिसूत्राजञजळ जाऊन विविसूत्रप्रदेशस्थ बनतात; परंतु हे ह्मणणें * एकदेरस्थ: * ह्या भाष्य़ांतील पदाच्या विरुद्ध असल्य़ामुळे, प्राचीन मत चूक ठरते. ) ज्य़ाप्रमाण रोजगार करण्याकरितां निघालेले पुरुष जरी अनक देशांत जातात तरा त्या देशांतील राहणारे समजल जात नसून आपल्या मूळ प्रदेशांतलेच राहणार समजले जातात त्याचप्रमाणं परिभाषासंअघान समजावें.

निषेघवाक्यानामपि निषेध्यविकषपाकाद्रत्वाद्वि£े,कवावयतयेवान्वय इति परिभापासादद्यात्परिभाषात्वेन ब्यवहारः किति चेत्यत्न भाष्ये ।

तत्रेकवाक्यता पर्यदासन्यायेन । प्रसज्यप्रतिषेघे५पि तेन सह वाक्यार्थ- बोधमात्रेणेकवाकयताव्यवहारः ॥

( निपेघसूत्रांना देखील गाणरीत्या परिभाषा मानतात त्याचं कारण ग्रन्थकार असं सांगतात कीं) असुक कार्य होऊं नय्रे असं सांगणाऱ्या कार्यनिषेधकसूत्रांना, ज्याचा ता निषेध करितात त्य़ाची आकांक्षा (गरज) असलहप्रामुळे, ज्या ज्या विधिवाक्यांत सांगितलेल्या काय्य'चा तीं निषेध कॉरेतात त्य़ा त्या विधिवाक्य़ाबरोदरच त्यांचा उच्चार करून दोहोंची (विथिवाक्य व तत्संबंधी निषेधवाक्य ह्यांचा ) एकवाक्यता केल्याने अ्थेबोध होत असल्य़ामुळे, व ह्या बाबतीत त्यांच पारिभाषांशीं सारइय़र असल्यामुळे, त्यांना (कार्येनिवेधकसूत्रांना) देखील परिभाषाच मानावे असं ' किति च' (१-१-१५) ह्या सत्रावरील भाष्यांत ह्यटलें आहे. ही जी ( विधिवाक्य़ व निषेधवाक्य ह्यांची ) एकवाक्यता करावयाची ती कधीं पयुदासरूपानें ब कधीं प्रसज्यप्रतिषेधरूपाने होऊन, दोहोंच्या ( विधायक व निर्षेथक सत्रांच्या ) एकत्रीकरणाने अ्थंबराध होतो. पययुंदासाचा स्थाकार केल्यास, दोहांची मिळून पदेकवाक्यता होते. (जसे “सावंधातुकाधेधातुकय़ो:! सू. २१६८ हें विधायरकसूत्र व 'क्डिति' च' सू. २२१७ हें निषेध सत्र;

प. २-२] (१०) [ परिभापेन्द्रोखराच

ह्या दोहोतची, पर्युदासयक्ष स्वाकारून, एकवाकप्रता केलप्रास, “'अक्रितसावचातुका्थे- थातुकप्रो; प्रत्यय मो: परत्रा: इगन्ताडस्य गुणो भवति' असं एकवाक्य होतं.) प्रसज्य- प्रतिवेच्च करून दोन भिन्न वाक्पें केटपरास, त्या दोन वाक्यांचे महावाक्य करून एकवाक्यता होले. ( जस “सावेघातुकाथेबातुकयो: प्रत्यययो: परयो: इगन्ताडुस्य गुगे! भवति, किंतु किति डिनति प्रत्यश्ने परे गुणो न भवति).

संज्ञाशास्त्रस्य त॒कार्यकालपक्षे न पूथग्वाक्याथंबोधः किन्तु प्रदे दावाक्येन सहेव, अत एवाणो५प्रगरहास्येत्येतदेकवाक्यतापत्नारसोमादित्येत- तप्रति न मृत्वाग्यसिद्धस, असिद्धत्वस्थ कार्यार्थतया कार्यक्षानोत्तरमेव तत्प्रवृत्तिः; कायज्ञाने च प्रदेशादेश एवेलि तददेशास्थस्यासिद्धत्वात्पूवश्रहणे- नाग्रहणात्‌

कार््नकालपक्षांत, संज्ञासत्रे जेथे पठित आहेत तेथें त्यांच्या देखील अर्थाचा बोच होत नाहीं, ( म्हणजे तेथें त्यांच्या अर्थाचा बोघ जरी झाला तरी न्यामुळ कांहीं विघायव कार्य होऊं शकत नाहीं ); परंतु ज्य़ा विघायकसत्रांत संज्ञांचा उपय्रोग केला आहे त्या सूत्रांसह या संज्ञासत्रांचा विघायकसृत्राच्य़ा प्रदेशांत अन्वय केड्य़ास अर्थबोध होतो. (-म्हणजे कोगते काये करावे ह्याचा बोध होतो. सारांश संज्ञासत्रांना जेथे विधिसत्रे पठित आहेत त्य़ा ठिकागीं नेऊन दोहोंची एकवाक्यता केल्याने विधिसूत्रप्रदश!ंत त्यांचः कार्यकालपक्षामध्ये अथेबोध होता.) म्हणूनच 'अणा$5प्रगृह्मस्यानुनासिकः' ( ८-४-'५७ खू १५१० ) ह्या विश्रिसत्राजवळ ' अदसा मात्‌ ' ( १-१-१२ स. १०५ ) हे प्रगृद्यसंजेचे सत्र नेऊन तेथें दोहाची एकवाक्यता केल्यावर, विधिसत्राच्य़ा प्रदशांत आणलेल्या ' अदसा मान ' ह्या सत्राच्य़ा दृष्टीने ' अदसो5सेदांदु दोमः? ( ८-२-८० स. ४१९ ) हें सत्र आसद्ध ठरत नाहीं व त्यामुळे (' अमी ' ह्या शद्वांतील ) मुत्वाला असिद्धत्व प्राप्त होत नाहीं. ('पृवंत्रासेद्धम? ह्या सृत्रान्व्रे, सिद्धकाण्डांतील सत्रांच्य़ा दृष्टीने त्रिपादीपठित सर्व सत्रे असिद्ध आहेत व तसंच त्रिपादींत पठित पूर्व पूवंसत्रांच्य़ा दृष्टीनं उत्तरांतर सत्र आसिद्ध आहेत. ह्या रीतीनं '*अदसो मात! ह्या सिद्ध- काण्डांतील सत्राच्या दृष्टीने “अदसो$सेदादु दोमः' व “अणो$प्रगृह्मस्प्रानुनासिकः' हीं दोन्हीं त्रिपादीतील सुत्रे असिद्धच आहेत. ' अदसा5सदोदु दोमः ' ह्या त्रिपार्दीताट पूर्वसूत्राच्य़ा दृष्टींन 'अगो$प्रगृह्मस्पानुनासिकः' हे त्रिपादींतील परसृत्रहि असिद्धच आहे. पण जेव्हां कार्यकालपक्षांत 'अदसो मात? हे संज्ञासूत्र ' अणो5ग्रगृह्मस्य ' ह्या सत्राला जाऊन मिळतें व त्य़ाच्य़ाशीं एकवाक्यतापन्न होत, तव्हा अश्या तऱ्हेने पुकजीव झालेल्य़ा ह्या दोन सत्रांच्य़ा दृष्टीनं, ' अदसा5संदादु दोमः ' हे, पूवेसूत्र असल्यामुळे असिद्ध ठर शकत नाहीं,---म्हणजे सिद्ध ठरते; व त्यामुळे, ' अमी ' ह्यातील सुत्वाला असिद्धत्व प्राप्त होत नाहीं, व त्य़ाला ' प्रगृह्य ' संज्ञा प्राप्त होऊन, ते पदान्ती असलें तरी, अनुना- सिक होत नाही;) कारण ( *पूर्वत्रासिद्धम' ह्या सत्रानं सांगितलेलं ) असिद्धत्व, काय्रे करण्य़ाकरितांच ( -म्हणजे सिद्धसूत्रान्वर्ग्रे प्रथम कार्य करून मग असिद्धसूत्रान्वर्े कार्ये

मराठी भाषांतर ] (११) [ प. २-१

फरावे ह्या करितांच ) सांगितलं आहे, व का्यजञान झाल्यावरच जे काये करणं आह नें सिद्ध किंवा असिद्ध आहे हें ठरविणे शक्‍य आहे. कायेज्ञान, कार्यविधाय्रक सूत्र जेथ पठित असल, त्याप्रदेशींच ( ठिकाणांच ) होऊं कते. म्हणून ' अणा5प्रगृह्मस्य ' ह्या कार्य विघायक सुत्राजवळ उपीस्थत होऊन त्याच्याशी पकवाक्य़तापन्न झाल्याने तहे- शस्थ बनलेले “ अदसो मात्‌ ! हे सुज्ञासत्र, ' अदसा$्सेदांदू दोमः' ह्या असिद्धकाण्डां- तील पूवेसूत्राच्या दृष्टीनं असिद्ध ठरतें, व त्यामुळे * पूृवत्रासिद्धम्‌ ! ह्या सूत्रांतील *पूव* शद्वाने * अदसा मात्‌ ' ( उत्तरसूत्रदशस्थ होऊन उत्तरसृत्र झाल्प़रामुळ ) ह्या सत्राचे, प्रहण होऊं शकत नाहो.

एवं तद्वोधा'त्तरमेव विरोधप्रतिसन्थानं चेति ततत्यपरवमव विप्रति- चेघसञप्रवृतो बाजस । अत एव कार्यकालपक्षे$्यादिभ्यः परेव प्रगृह्मसंक्षेत्य- दसामादितिसूजे भाष्य उक्तम ।

वर सांगितल्याप्रमाणे, ज्या विधिसृत्रांत संज्ञेचा उल्लग्ब आहे त्या सूत्राच्याजवळ सेज्ञासूत्र नेल्यानंतर तेथें त्य़ा संज्ञासत्राचा अर्थबोध होत असल्यामुळें, ते सज्ञासत्र विधिसत्र- प्रदेशस्थ आहे असं समजून, * पूर्वत्रासिद्धिम्‌ ह्या सत्रान्वय्रे परापरत्व ठरवावे. ( संजा- सत्राचा ज्या विघिसूत्रप्रदशांत सफल वाक्‍्यार्थंबरोध होतो तदेशस्थ ते रुंळासत्र समजून विप्रतिषेधन्यायाने परापरत्व ठरवावे असा नियम स्वीकारला आहे ) म्हणूनच, कार्यकाल- पक्षांत, ' एचोडय़वायव: ' सप० ६१ ह्या सूत्राच्या अपेक्षेने प्रयुह्यमसज्ञासत्र पर आहे असं * अदसा मात्‌ ' १-१-१२ ह्या सूत्रावरील भाष्यांत सांगितळे आहे. ( वास्त- विक, प्रग्रद्मसंजञासूत्र अष्टाध्यायींत प्रथमाध्याप्रांत पाठत आहेत; “ एचोा $य़वायाव: ! ल्ल ६१ व ' प्लुतप्रगरुद्या आंच नित्यम्‌ ' सू ९० हां सूत्रे पष्टाध्यायाच्य़ा प्रथमपादांत पठित असन त्या दोहोमध्ये “ प्लतप्रगुह्या ' हे परसूत्र आहे. पण काये- कालपक्षांत जव्हां ' इंदूदेत द्विवचनम्‌ प्रग्रह्मम्‌ ' सू १०० हे संज्ञासत्र * प्लत- प्रगरृह्या आंच नित्य़रम्‌ ' ह्या सूत्राजवळ जाऊन त्याच्याशां ([कवावयतापत्न होते व तहेशस्थ बनतं, तेव्हां त्याला “ एचो$यवायाव: * ह्या सत्राच्य़ा दृष्टिने परव यत ब ' विप्रतिषेध परं कार्ये ' या न्यायानं तं संज्ञासत्र पर ठरून, ' गद्ठे असू ' इत्यादि ठिकाणीं अय्रा- देश न होतां, प्रकातेभाव कायम राहतो. येथे सहज अशी ४,का उत्पन्न होतं का ज्या- प्रमाणं परिभाषा अचेतन आहेत त्याचप्रमाणे सज्ञासत्र देखील अरतन आहेत. मग परिभाषा विधिसूत्रांजवळ कां चाळून जात नाहींत व संज्ञासत्रे विधिसूत्रांजबळ कां चालून जातात ? ह्या शकेचं उत्तर ह आहे कीं वर दिलेल्या भाष्यांत ' एकदेशस्थ: ' हे पद केवळ परिभापासंबंधानं उच्चारलं आहे; संज्ञासृत्रासंकघाने ते पद उच्चारलं नाहीं. त्यामुळे असं दिसून थेत कॉ भाष्यकाराच्या मतें, कार्य़कालपक्षांत सज्ञासत्र वित्रिसृत्रप्रदेशांत जाऊन तदेशस्थ बनतात; व भाष्य प्रमाण मानलेच पाहिजे. भाप्ग्राच्या प्रामाण्याबद्दल संशय काढण्यास आपणांस मुळींच अधिकार नाहीं. दुसरं असे कीं, कायंकालपक्षांत सेज्ञासूत्रें जेथें पाटित आहेत तेथे त्यांचा रूफल---म्हणजे कार्य करण्याच्या उपयोग पड

प. २-२] (१२) [ परिभापेन्दुशेखराचें

णारा असा---वाकप्राथरबोब होत नसन, विधिसत्रप्रदेशांतच त्यांचा सफल वाक्पार्थबोध हात असल्य़ामुळे, त्यांना विधिसूत्रप्रदेशस्थ मानले जातें. संज्ञासूत्रे व परिभाषा ह्यांत हा फरक आहि कीं पारिभा यामध्ये विधेय सांगितलें असतें--म्हणजे कोणास कायरे करावे ह्या संबंधाने निदेश केला असनो; परंतु संज्ञासत्रांत विधेग्र मुळींच सांगितलें नसते. ह्यामुळें संज्ञासत्रांचा कार्य करण्याच्या उपय्रोगीं पडणारा अशा तऱ्हेचा वाकयार्थंबोच विधिसत्र- प्रदेशांतच हाऊं शकतो, आणि म्हणूनच, ज्या ठिकाणी सत्राचा सफल वाक्‍्याथेबोव होतो, तदेशस्थ तें सूत्र आहे असा निय्रम असल्यामुळें, काय्रकालपक्षांत संज्ञासत्र विधिसत्र- प्रदेशास्थ मानलीं जातात, )

आकडाराविकारस्थभपदसंक्षादाविषये त परथोदेशपक्त एवेति तत्रत्य- परत्वेनेव बाथ्यबाधकभावः ।

परंतु ' आकडारादेका संज्ञा ' सू« २३२ ह्या अधिकारांत सांगितलेल्या भसज्ञा, पदसंजञा इत्यादि सज्ञासंअघाने यथादेशपक्षच स्वोकारावा व त्य़ा संज्ञाविधायक- सृत्रांतील परापरत्वाच्य़ा अनुराधार्नेच बाध्यबाधकभाव ठरवावा. (अस असल्प्रामुळ, भसजञा, पद्संज्ञेच्या मानानं पर असल्यामुळे, ती पदसंज्ञेची बाघक होते. भसंज्ञा, पद- सैज्ञा, इत्यादि आकडाराविकारस्थ सज्ञांच्प़ा वियय्रांत यथोदेशपक्ष न स्वीकारता कार्य- कालपक्ष स्वीकारट्प्रास, इप्टरूपासिद्धि होगार नाही. जसे---राजनन-शस्‌' अशा स्थितींत, “अल्लायो$नः' स० २३७४ व “न लोपः प्रातिपदिकान्तस्य' स० २३६ ह्या दोन सुत्रांची प्रात्ति होते. कात्रकालपक्षांत ह्या दोन सत्रांजवळ तत्तसंज्ञा- विधाग्रकसूत्रे ग्रेऊन मिळतील व त्या. संज्ञाविधायकसूत्रांना त्य़ा विशरिसत्रांचे स्थान मिळेल व त्यावरून पूर्वारभाव ठरवावा लारोळ. जसं-'अल्लोपो5न:' सूळ २३४ ह्या सूत्राजजळ “याचि भम सूळ २३१ हें भसंज्ञाविधाग्रकसूत्र जाऊन त्यादां एकवाक्‍्य़तापत्न झाल्यावर, 'अहठोपो5न:' ह्या सूत्राचे जे स्थान आहे तं स्थान 'यंचि भम? ह्या सत्राला प्राप्त होईळ. तसंच 'न लोप: प्रातिपादिका-तस्य* स० २३६ ह्या सूत्राजवळ * स्वांदिष्वसवेनामस्थाने ' स २३० हें पदसंज्ञा- विव्ाब्क खूत्र येऊन त्याशी एकवाकप्रतापन्न होईल आणि त्यामुळें “न लोप: प्रातिपदिका- न्तस्य ह्या सत्राचे जे स्थान आहे तें स्थान 'स्वादिष्वसवॅनामस्थाने' ह्या सृत्रास प्राप्त होईल. 'कडारा: कर्मधारग्रे' ह्या सत्रापूर्वी जीं संज्ञाविधायकसूत्रे पारित आहेत त्यांनाच एकसंज्ञानियस लागू पडतो. परंतु “'अल्लोपो$न:' व “न लोप: प्रातिपदिकार्तस्य! ही दोन्दीं सूत्रे 'कडाराः कमघारय्रे' ह्या सूत्रानंतर पात आहेत. त्यामुळें त्यांच्या सेब्रेथयांत एकसंज्ञानियरम लागू पड शकत नाहीं. ह्मणून 'अल्लोपो5न:' व 'यचि भम हीं दोन सूत्रं एकवाक्यतापन्न होऊन बनलेल्या सूत्राने 'राजन' ह्यांतील अकाराचा ळोय होईल व नंतर “न लोप: प्रातिपदिकान्तस्य* हे असिद्धकाण्डांतील सत्र व त्याला जाऊन मिळालेले “स्वादिपु' हें सत्र ह्या दोन सूत्रांचा एकवाक्यता होऊन बनलेल्य़ा सूत्राने 'राजन' ह्यांतील नकाराचा देखील लोप होईल, व 'राज:' असं दृष्ट खूप स्द्धि

धराठी भाषांतर ] (१२१९) [ प. २-९

होगार नाही. पण अशा ठिकाणीं यथाहेरापक्ष स्वीकारल्यास, अनि2 रूप होण्याची आर्पात्त टळते. कारण पूर्वी सांगितट्प्राम्रमागे, यथोहेरपक्षांत संज्ञाविधाय्रकसूत्र कार्यविवयायकविधिसत्राजवळ न जातां आपल्प्राच जागीं कायरम राहत असतात, व विधिसूत्रे त्यांना ग्रेऊन निळत असतात. आणि त्या विविसत्रार्चे परापरत्व संज्ञा- विधाय्रकसृत्रांच्य़रा परापरत्वाच्या अनुरोधानेच ठरवावे लागतें. त्यामुळे * अह्लापो5न:' हे विधिसत्र "याचि भम? ह्या भसज्ञाविधायक परसृत्राजवळ जाऊन मिळाल्यानं, तें परसूत्र ठरते, व “न लोप: प्रातिपदिकान्तस्य' हें सूत्र 'स्वादियु असवंनामस्थाने' ह्या पद्संज्ञाविधाय्रक पूर्वसत्राशीं जाऊन मिळाल्याने, तें पूर्वसत्र ठरते, आणि 'विप्रतिषेघे पर कायम? ह्या न्प्रायान्वग्रे, 'अल्लोपो5न:' हे सूत्र “१ लोप: प्रातियदिकान्तस्प? ह्या . पृवेसत्राचे बाघक टरून, त्य़ा सूत्राने होणारें कार्य होऊं देत नाहीं व 'राजनू? ह्यांतील केवळ अकाराचाच लोप होतो ब नकाराचा लोप होत नाहीं व 'राज़:' असें दृष्ट रूप सेद्ध होतं. )

[दिसंक्षानां तत्र जातशाक्तित्रहेणेब त्रिपाद्यामपि व्यवहार: । अतएव पूर्वत्रासिद्धमिति सूत्रे परिभापाणामेव त्रिपाद्यामध्रवृत्तिमाश कय कार्यकाल. पक्षाश्रयेण समाहितमित्याहुः । यथादेशपक्षः प्रगृह्मसंज्ञाप्रकरणे भाष्ये ॥२॥

पद्‌ ' इत्यादि संज्ञाविधाप्रक सत्रे अष्टाध्याथात ज्या ठिकाणीं पठित आहेत त्या ठिकाणींच त्य़ांच्य़ा सांकेतिक अर्थाचा पृणपणे बोच होत असल्यामुळें, त्यांच्या त्या अर्थाला धरूनच त्यांचा त्रिपादीत उपय्रोग केला जातो. ह्ामणूनच * पृ्वच्रासिद्धम ' ८- २- १ ह्या सुत्रावरील भाष्यांत भाष्यकारांनो, परिभाषा त्रिपादींत कशा प्रवृत्त होऊ शकतील अशी केवळ परिभापांच्य़ा संबंघानेंच रोका उपस्थित करून त्य़ा रकेच समाधान कार्ग्रंकालपक्ष स्वीकारून केळे आहे असं कांही वैय्राकरणांचं ह्मणणं आट प्रग्रह्मसज्ञाप्रकरणावरील्ट भाप्यांत यथाहेरापक्ष सांगितला आहे कार्यकालमित्यस्य च कार्येण कास्यते स्वसक्षिधि प्राप्यत इत्य्थः । कार्येण स्वसंस्काराय स्ववृत्तिलिड्रच्विन्हितपरिभाषाणामाक्षेप इति यावत्‌ ॥ अतण्व पूर्वत्रासिद्धमिति सूत्रे भाष्ये त्रिपाय्या असिद्धत्वात्तत्र सपादसत्ता- व्यायीस्थप(रभापाणामप्रवृत्तिमाधा कुच यद्यपीदेतत्रासिद्ध तात्विह सिद्धमि त्युकक्‍त्वा तावताप्यसिद्धिरित्यभिप्रायके कथमिति प्रश्न कार्यकालं संज्ञापरि भाष यत्र कायथ तनोपस्थित द्र्व्यमित्यक्तम्‌ ॥ कार्थकालम्‌ ह्मणजे "का्यरविघायक विधिसत्रान आपलेजवळ बोलाविले जाते? असा अर्थ समजावा. कार्येविधायरकदिधिसत्रे आपापला अर्थ योग्य रातीनं लावून घेण्य़ाकारेतां त्य़ा त्या विघिसूत्रांत निर्दिष्ट असलेल्या चिन्हांनी युक्त अश्या अनुरूप परिभाषा आपल्याजवळ आणून घेतात (-ह्णजे त्या परिभाषांच्य़ा अथांचें विधिसूत्र- प्रदेशांत स्मरण होते.) ह्मणूनच 'पृवत्रासिद्धम्‌'' या सृत्रावरील भाष्य़ांत, ““सपाद- सप्ताध्यायींत पारिभापा पठित असल्यामुळे असिद्धक'ण्डामध्ये त्या कशा प्रवृत्त होऊ

प. २-२] (१४) [ परिभाषेन्द्शेखराचं

दाकतीर, कारण त्यांच्या दष्टान त्रिपादी आसद्ध आहे रोका काहून भाष्यकारांनीं तिच समाध्यान अक्या रीतीने केले आहे की, जरी सपादसप्ताध्यायींच्या दष्टीने त्रिपादी असिद्ध आहे तरी वत्रिपादीच्य़ा दृष्टीनं सपादसप्ताध्यायी आसिद्ध नादीं. ह्यावर शंकाकररानें पुन: अश्शी शेका काढली कीं, असे मानट्पानं देन्बील, त्रिपादीमध्ये परिभाषांचा प्रवृत्त कशा होऊं शकणार, कारग त्रिपादी आसद्ध आहे; ह्या शकेवर कायरकाल सज्ञापारभापम्‌ असे भाष्प़ांत उत्तर देऊन शेकेचे निवारण अशा तऱ्हेने केल आहे कीं, अश्या ठिकाणा कार्य़कालपक्ष स्वीकारावा; वज्र जेश्रें कायेविधायक सत्रे पाठित आहेत (मग तीं व्रिपादींत असलीं तरो हरकत नाहीं) तेथे त्थ्रे त्यांनां लागू पडणारा संज्ञासत्र उपस्थित होतात. (व परिभावांच्य़ा अथाचे स्मरण होते व दोहोंची एकवाक्यता होऊन विघिसत्र- देशांत विधिसृत्रांच्या अथाचा बोध होतो. )

न च कार्यकालपक्षे उमो हस्वादित्यादी तस्मादित्युत्तरस्य तस्मिक्षिति- निर्दिप्रंपूवेस्यांते परिभायाद्वदयोयस्थितो परत्वापुभयनिदेंगो पश्चमानिदेशा वळीयानिति तस्मित्षितिसूत्रस्थभाण्यासद्भतिः, उभयोरेकदेशस्थत्वेन परत्वा- दित्यस्यासद्रत्यापत्तेः स्पष्ट चदमिको गुणेत्यत्र कयट इति वाच्यम, विप्र तिपेथसूत्र $एाध्यायीपाठळतपरत्वस्याश्रयणनादाबातू ।

ह्यावर जर काणा कयटाच्या “इको गुणवृद्धी' १-५-३ ह्या संत्रावरीळ भाष्प्राच्या टीकेचा आधार घेऊन अशी शका कर्राल कीं, ( 'ज्या विधिसत्रांत पज्चमी व सप्तमी ह्या दोन्ही विभक्तींचा निदेश आहे अशा ) “इमा ऱ्हस्वादचि उमुण्नित्यम' सू० १३४-ह्या व ह्यासारख्या सत्रांजवळ, काय्रकाळपक्षांत, 'तस्माक्षिति निर्दप्टे पवम्यर च “तस्मादिव्युत्तरस्थ' ह्या दोन्ही परिभाषा उपस्थित हाऊन एकदेशस्थ झाल्यामुळे एका परिभाषेला पर व दुसरीला अपर कस ह्मणतां येणार, व “उभयानदश पक्चमी निदेशो बलीग्रान' असं जं “तस्मिज्ञाति' ($१-१-६६) ह्या सत्रावरील भाष्य़ांत हटले आहे, ते पूव व्याख्यानाशीं विसंगत ठरेल' तर ही शंका बरोबर नाहीं, कारण 'विप्रति- पेथरे परे कार्यम' ह्या सूत्रांत जे परापरत्व सांगितले आहे ते अष्टाध्यायांत जो स॒त्रपाठकम आहे त्यावरूनच ठरवावय़ाचे असतें; व त्या सुत्रपाठक़रमाचा आश्रय केल्याने, इकाका- राने वर जो दोष दाखविला आहे त्याचे निवारण होतें. ( ह्मणज 'तस्मादित्युत्तरस्य) हें परसूत्र असल्यामुळें 'तस्मिन्नाति निदिप्टे पूर्वस्य' ह्या पूर्वसृत्रापेक्षा ते बलवत्तर ठरतें” व “उभयनिदेशे पज्चमानिदेशा बल्लायान्‌' असं जे हटलं आहे ते अगदीं योग्य टरते.

नाहि कार्यकालपक्ष इत्येतावता तद्पेति । पक्षद्धये$यि प्रदेशोथु स्ववु दिजतनेनाविशेपात्‌ । नहि तत्पक्षेश्‍प्यचेतनस्य शारूस्य स्वदेश विहाय तददेशग्मनं सम्मवति । नाप्यस्मदादिवुद्धिजननेन स्वदेशव्यागो भवति । अत एव भाप्ये एकदेशस्थस्येच सवेशास्त्राभिज्यालकत्वमुक्तम्‌ । अत पब तरिमकन्षिति सत्रे केदटः सूत्रपाठापेक्षया परत्वस्य व्यवस्थापकत्वमिति ।

कागरकालपक्षात अष्टाध्यायरांपाटकूत परापरत्व नष्ट होत नाहीं. कारग दोन्ही

मराठी भाषांतर ] (१५) [प. २-२

( कार्यकाल व यथोदेश ) पक्षांत ह्या संबंधी एकवाक्यता आहे कीं, परिभाषा ( जेथे पाटित आहेत ती जागा न साडतां, ) आपल्प्रा जागेहूनच ज्या सत्रांशा त्यांचा संबंध येऊन पाहांचतो त्यांच ठिकाणी आपला अथे बोधित कारेतात, परिभाषा अचेतन असल्य़ामुळे, कार्यकालपक्षांत देखील, जेथें त्या पटित आहेत ती जागा सोडून ज्या ज्या सूत्रांशीं त्यांचा संबध येतो त्या त्या सत्रांच्या जागीं त्यांचे जाणे संभवत नाहीं, च आपणास ( कारय़कालपक्षांत ) परिभाषांच्या अर्थाचा बोच ज्या ज्या सत्रांस त्या लागू पडतात त्या त्या ठिकाणीं जरी होत असला तरी पवढ्यावरून त्या आपली जागा सोडतात ( व विधिसूत्राजवळ चाळून जातात ) असं ठरत नाहीं. ( सारांश कार्यकाल- पक्षांत परिभापा आपली जागा साडून कोठाहे जात नाहींत ), त्यामुळंच भाप्यकारांनी ह्यटले आहे कां, “परिभाषा एकाच जारेहून संब व्याकरणशास्त्राला प्रकाशित करिते; व ह्या मुळेच 'तस्मित्रिति-1-॥-६६---ह्या सृत्रावरील भाप्याच्या च्यास्येंत केयटानहि हटलं आहे की, परिंभाषांचें परापरत्व अष्टाध्याय्रातील सत्रपाटक्रमाच्या अनुरोधानेच टराविले पाहिजे.

इकोगुणाते सत्स्थकयटस्त चिन्त्य णव । अन्यथा सवेशास्त्राण। प्रयोगार्थत्वेन प्रयागरूपेकदेशस्थत्वेन क्ापि परत्व॑ न स्यात ।

'इको गुणवूद्धी' १९-१-३-ह्या सत्रावरील भाष्याच्या च्याख्येत मात्र ज केयटाने हटलं आहे (व ज्याचा पूर्वा उहख वे.लाच आहे) ते बरोबर नाहा. तं हणण बरोबर मानल्यास, असें देग्बील ह्मणतां येईल कॉ व्याकरणशास्त्राचा अवतार लोकिक शाद्वांच्या ख्पांची ठाुद्धरीतीनं सिधि व्हावी ह्याकरेता असल्यासुळ, 'द्वांचा झुद्धरू्पासिद्ध करण्याकरितां सर्व सत्र, रूपसिद्धि करतेवेळी, एक जागी यऊन मिळतात, च असे मानल्यास, सत्रांचं परापरत्व नष्ट होईल. (ह्मणजे परापरत्व ठरविता येणार नाद्दीं व त्यामुळें “विप्रतिषेधे परं काय़रम' हे सत्र व्यथे टरेल.)

(किं च कितिचेतिसत्रस्थकेयटरीत्या विश्विसत्राणा यथाददेशपत्ते पॉरभापादेशे सक्षिथानेन तेपां परत्वं व्याहन्येत । एवं च वृक्षेभ्य इत्यच स्पि चेत्यतः परत्वादू बहुवचने झल्येदित्यत््वमित्याचुच्छिचयेतेत्यलमू ॥२॥

दुसरें असें कॉ, "क्रिति च' ४-५-५ ह्या सूत्रावरील भाष्याच्या टीळेंते केयटाने हाटल्य़ाप्रमाण यथाहेशपक्षांत सव कार्यविधायकसन्रे त्यांना लागू पडणाऱ्या परिभाषा- जवळ उपस्थित होतात. पण असं मानल्यास, त्य़ा सत्रांचे परापरत्व नष्ट होईल; व अशा तर्‍हेने त्यांचे परापरत्व नष्ट झाल्यामुळे “वृक्ष' शदाच 'वृक्षेभ्यः' असं पज्नमी विभक्तीच्या बहुवचनाचे रूप करतेवेळी, “सुपि च' व 'बहुवच्ने झल्येत' हे परसूत्र “तस्मिन्नितिनिद्प्टि पूवस्य्र' ह्या परिभाषेजवळ उपस्थित होतील, व ( दोन्हीं सूत्र एकेच ठिकाणीं आल्यामुळे त्यांचा परापरत्वभाव नष्ट होऊन ) 'वृक्षेभ्यः! ह्यांत एत्वसिद्धि होऊं शकणार नाहीं. ( परापरत्व कायम असलें तरच “बहुवचने झल्येत' हे परसत्र

प. १-४ ] (१९) [ परिभाषेन्दुशेषराचं

असल्यामुळे “विप्रतिषेध्रे परे कार्यम? ह्या सृत्रान्वये *सुपि च' ह्या पृवसत्राचा बाथ होऊन एत्वासिद्धि होऊं शकेल. ) वर जेवढें सांगितलं आहे तेवढ पुरं.

पारेभाषा ४

इत्सक्षका अनुबन्धास्तेष्ववथवानवयवत्वसन्देह आह-- अनुबन्ध इत्सज्ञक आहेत; ह अनबन्ध ज्याला लागले आहेत त्याच अवद्रव अहित अथवा अवग्रव नाहींत असा संशश्र उत्पन्न होत असलप्रामुळे, ही परिभाषा सांगतात:---

अनेक्रान्ता अनुषन्था इति ॥ ४ ॥

“ अनुबन्च ज्याला लागले असतात त्याचे ते अवयव नव्हत "'

अनेकान्ता अनवयवा इत्यर्थ: । यो ह्ृवयवः स कदाचित्तत्रापलटभ्यत पव, अयं तु न तथा, तदर्थभूते विधेये कदाप्यद्शानात्‌ । शित्किदित्यादो समोपे$वयवत्वारोपेण समासो वोध्यः

: अनेकान्ता: ' म्हणजे ' अवग्रव नाहींत *. अवग्रव हा अवयवीचे ठिकाणीं केव्हां तरी दिसतोच, ( जसं:--झाडाची फांदी कापल्यानंतर जरी ती झाडाचे ठिकाणीं दिसत नाहीं तरी कापण्यापूर्वी ती झाडाचे ठिकाणीं अवश्‍य दिसतेच), पण अनुबन्ध असा नाहीं, कारण सानुबन्ध प्रत्यग्र, आदेश, आगम इत्यादिकांचे वाच्य़ जे त्यांच भय्रागाहे निरनुवन्धरूप त्यांत तो कधींच दिसत नाहीं, ( जस: ' शप ' याचा अश्र “ अ". हें ' अ * विकरण लागलें असतां, त्यांत ' श॒ * किंवा * प्‌' ह्यांपेकीं कोणताहि अनुबन्ध आढळत नाहीं), “रेत (ज्याचा अनुबन्ध 'शू' आहे असा”) “कित! (ज्याचा अनुबन्ध 'क' आहे असा') इत्याद शद्दांचे जे (बहुचीहीच) सामासिक रूप बनलें आहे ते (श्‌ किंवा 'क्‌' इत्यादि प्रत्ययादिकांचे अवयव आहेत ह्या अथात तसून) अनुबन्थांचे उच्चारण समीप हात असल्यामुळे, त्यांच्यावर अवय्रवत्वाचा आरोप करून तसं सामासिक रूप झाले आहे अस समजावे.

वुझछण्कठेत्यादी णित्त्वप्रयुक्त॑ काय पूवस्येवेत्यादि तु व्याख्यानता निर्णेयम ।

( आतां कोणी अश ३का करील कीं, जर अनुबन्थ प्रत्ययादिकांचे अवयव नाहींत वे ते समाप उच्चारळे असल्य़ामुळे त्यांचे ठिकाणीं अवयरवत्वाचा केबळ आराप केलेला असतो तर, ' बुन्छणकट-सू. १२९२-ह्या सूत्रांत असणारा 'णू' हा अनुबन्थ जसा ' ऊ' जवळ आहे तसाच तो 'क' जवळहि असल्यामुळे, दोहांचाहि म्हणजे 'छ' चाव “क! चा अनुबन्ध मानावा लागेल; व गित्वामुळें हाणारे वाद्र्काये जसं 'छ' नं होतें तसं “क? नेहि होऊं लांगेल, ह्या शकेच उत्तर असें की, अनुबधध हा त्याच्य़ा लगेच मागे जे असते त्याचा होत असून त्य़ाच्य़ा लगेच पुढे जें असते त्याचा हात नादी. म्हणून )

मराठी भापांतर ] (१७) [प. ४-५

णिस्वामुळ होणार वृद्धिरखूप कापरे पव “छ' प्रत्ययच करूं शकता (व 'क' हत्पयय्र त काये करूं शकत नाही), हे व्याख्यानावरून निश्चित करून घ्यावे. (कारण 'ढप्राख्य़ानता विशेप- प्रातयात्तः' असं प्रथम पारभाषत सांगितलंच आह. )

हलगरत्यामित्यत्रा त्यशाद्वः परसमापबोधकः ॥ 2॥

: हलन्य्यमू-स. १ ह्या सत्रांत अन्य शस ( अदयववाचक नसून ) 'दुस- ऱ्यान्या समीप असणारा' ह्या अथाचा बोधक आहे.

परिभाषा

“ बस्तुतस्तु- वास्तावेक । $ एकान्ता: _ ॥५॥

--अनुबन्य अवयव आहित.

“* उत्येव न्याय्यस्‌ ।

हेच म्हणणें बरोबर आहे. ( सारांश परिभाषा ४ एकदाची डाक्ति असल्यामुळे ती स्वाकाराहे नाहीं व परिभाषा ५ ही सिद्धान्ताची उक्ति असल्यामुळें तीच ग्राह्य आहे)

शास्त्रे तत्रपोलम्भादन्यज्रानुपलम्भाचच । अनवय वो हि काकादिगकजाती- यसम्बन्धेन ग्रहवृक्षादिप्यलभ्यत नेवमरम्‌ । एवं हि वहुत्रीहिरपि न्यायत एवोपपत्न: । अन्ल्याजिराव्ये लक्षणा च न ।

उग्राकरणशास्त्रांत अनुबन्ध आपल्या अवयदाजवळच सापडता व इतर ठिकाणीं ता सांपडत नाही. (जसं 'कतरि रुप' 'ठुदादिभ्य: रा: ह्या दाग्हा सत्रांत शप वश! ह्यां दोहाचाहि अथ जरी 'अ' आहि तरी 'प हा अनुतरन्थ '|प स्रेथ्रेचे आढळत असन “शा येथे आढळत नाहीं, व पित्वनिमित्तामुळे गुणरूपा कार्ये “रुपू' लागला असतांच होते, ब “२' लागला असतां होत नाही), कावळे इत्यादि पक्षा वृक्षावर बसलेले आठळ- तात, पण ते पक्षी त्या वृक्षाचा अवयव नसल्यामुळे, ज्या संयागसंत्रंवाने ते वृक्षावर बसलेले आढळतात त्यांच संयरोगसंबचान ते इतर टिकार्णाहि (घरावर) बसलेले आढळ- तात, पण अनुजन्घासंबेधाने तसं नाहीं. (अनुअन्ध हा ज्याचा अवग्रव आहे, तेथेच आढ- ळतो, इतर ठिकाणीं आढळत नाहीं). अनुबन्थ ह अवयव मानल्यास, “रित कित इत्प्रादि टिकाणी (लक्षणचा आश्रय न करिता) बहुवीाहसमासाची साहजिकरात्या उपर्पातत लागेत व “हलन्त्यम्‌? ह्या ठिकाणी “अन्त्य' शद्वाचा लक्षणनं (म्हणज अवय्रवत्वाचा आरोप करून) अथे करण्याची गरज पडत नाहीं.

७ क

किं चानवयवत्वे णशकप्रत्ययादो णादेरित्वानार्पात्तः प्रत्ययादित्वा- भावात । दघचश्धकारस्य वदथ्यापत्तिश्च । इदक्ष तस्य लोप इत्यत्र भाष्ये

प न. (१८) [ परिभाषरन्दुशेखराचं

स्परस । तत्र ह्युक्तमेकान्ला अनुबन्या इ्येव न्याय्यमिति दिक ॥ ५॥

दुसरं असे कौ, अनुअन्थ प्रत्यवादिकांचे अवग्रव न मानल्यास ( म्हगजे प्रत्यय अनुबन्थरहित मानल्यास, 'ज्वलितिकसन्तेभ्य्रा ण:--स. २९०२ 'पाघ्राघ्माधिट्टशः शा: खस, २८९८ 'इंगुपथज्ञाभ्रोकिरः कः स २८९७ इृत्प्रादि सूत्रांनी होगाऱ्या ) 'ण? “न! "क? प्रत्यय्रांच आदिवगे “णू? “शु? 'क' इत्संजक होणार नाहीत. ( कारग ह्या तिन्ही प्रत्ययांत 'अ' एवढाच भत्यरय मानल्यास ) 'णू' ठा! "कू ' ह्याना प्रत्यय़ाचे आदि- वर्ण म्हणताच ग्रणार नाही. (जर अनुत्रन्थसहित प्रत्यय मानला तरच ते प्रत्यय्माचे आदि वणे मानतां ग्रेतीलळ, व 'चुटू' स. ९१८९. 'लशक्वताद्वित'-स. १९'५-'आदिजिट्डव:! स. २२८९ हा सूत्रे व्यर्थ ठरगार नाहींत. ) तसेच (प्रमाणे ह्ृप्रसज्दध्नन्मात्रच:' स. 1८३८ ह्या सूत्तांत 'दयरसचू' ह्यातील 'च' 'दुयसच व 'दधच' ह्या दोहाच्याहि समीप असल्यामुळे, देढवादीयन्यायाने दोढोनांदि काम देईल, व) 'दघ्च ' यातील *च॒! व्यव पडळ. (दोन्डीं शद्वांपुढ पाणिनीने भिन्न भिन्न 'च ! उच्चारला आहे. ह्यावरून 'णकान्ताः अनुबन्धा:' ह्या परिभापेचे ते दोन चकार ज्ञापक ठरतात.) 'तम्प्रलाप:!-$१-३-९ ह्या सत्रावरील भाण्यांत ह्या विषद स्पष्ट उद्धख केला आहे व तेर्थे हह सांगितल आहे की अनुबरूव प्ल्ययादिकांचे अवयव आहित हेंच मानगं योग्य आहे.

परिभाषा ६

नन्वकात्तत्वःनेकाळत्वादेव ओशादीनां सर्वादेशल्वासिद्धया$नेकालट- सत्रे शिटूग्रहणं व्यथेमत आह ॥

आतां कोणा अशी शका कराळ कीं, अनुबन्व प्रत्यरयादिकांच अवयव मानले गेल्यामुळे (* अशभ्य आदा” स० ३७२ ह्या सूत्रांत सांगितलेला ) “ ओझ अदिश व इतर असच आदेश हे आपोआपच “ अनेकाल्‌ ' झाल, व ते अनकाल्‌ झाल्या मुळें, ज्याचे ठिकाणीं ते आदेश्य सांगितले आहेत त्या पूणे शद्वाचे जागी, ' अनेकालशि- न्सर्वेस्य्र ' सू० ४५ ह्या सत्रान्वग्रे, होणारच, मग ' अनेकाल्‌ शित्सवेस्प्र ! ह्या सत्रांत पुनः ' शिन ' शद्वाचे ग्रहण च्पर्थच ठरते. ( म्हणजे * शित्‌ ' आदेश अनेकाल असणारच; तेव्हा 'अनकाल' ह्या शद्वार्न त्याच ग्रहण होत असल्य़ामुळे, पुनः “शित ! अदिस पूर्ण शद्वांचे जागीं होतो हं सांगण्याची गरज काय आहे ? तशी गरज न उरल्ग्रा- मुळें, सूत्रांतील * रित ' शद्द व्यर्थ पडता ) म्हणून ( ह्या शंकेचे निवारण करण्याकरितां ) दी पारिभाषा सांगतात:--

नानुबन्थकृतमनेकाल्त्वम्‌ ॥ ६ ॥ जा अनुबन्घराहेत असतांना एकाल असतो त्याला अनुबन्ध लावल्यामुळे

अनकाल समजू नये,

मराठी भाषांतर ] (१९) [प. ६-५

( सारांश जो आदेश करावयाचा ता स्वतः अनेकाल असला तरच तो सर्वादेर

दाता. अनुबन्वामुळे त्याला अनेकाल्त्व येते असळे तर ते अनेकाल्त्व सर्वादेशसिर होण्याकॉरतां उपय्रोगी पडूं हाकत नाहीं )

शिदत्रहणमेवेतज्ज्ञायकस्‌ , तेनावंगस्तू इत्यादेन सर्वोदेशत्वस्‌ ।

( अनेकाल्‌ शित सवेस्य्र ' ह्या सत्रांत ' अनकालू ' हा शद्ध असून देन्बील पुन: “ शित्‌ ' हा शद्द घातला आहे तो ) * शित्‌ * शद्र ह्या परिभाषेचा ज्ञापक होग्र, ( ही परिभाषा नसती तर ' श्ित्‌ ? ग्रहण व्यर्थ टरळें असतें. ) ही परिभावा असल्प्रामुळे, ' अवेणखसावनज: ' स० ३६४ ह्या सूत्रांत सांगितलेला * तृ ' हा आदेश पूर्ण ' अवेन ' शद्डाचे जागा न होतां, (' अलोन्त्यस्य ' सू ४२ ह्या सत्रानें ) अन्त्य वणे “ नू ' ह्याचें जागी होतो. (“ तृ ' हा अनेकाल्‌ दिसतो, पण त्य़ांतीळ कहकार अन बन्ध असल्यामुळे, त्याला ह्या परिभावेसुळे अनेकाल मानता येत नाही. )

डादिविषये तु सरवादेशत्वं विनानुबन्वत्वस्थवाभावेनानुपूव्यात्सिद्धर'

( लुट: प्रथमत्य़ डारोरस: ' स २१८८ ह्या सत्रानं * ळट्‌ * ललकारांत “ तिपृतस्‌ झि ' ह्या प्रथमपुरुपाच्या प्रत्ययांच्य़ा जागीं ) “ डा * इत्यादि ज्ञे आदे, सांगितले आहेत ते सवोदेश झरल्यातिवाय्र (व तो सवादेश होऊन न्य़ांना स्थानिवज्ञावानें ' प्रत्यय * ही संज्ञा प्राप्त झाल्याशिवाय, ' चुटू ' स १८९ ह्या सत्रान्वये, * इत्यादिकांना “ इत्संज्ञक *) अनुबन्थ मानतां ग्रेत नसल्य़ामुळे, त्यांचं सवोदेशत्व वर दिलेल्या क्रमाने सिद्ध होते. (तो क्रम असा:---' डा ! हा स्वतः सिद्ध अनकालू अस. ल्यामुळे, ' अनेकाल्‌ शित्‌ स्वेस्य ) ह्या सूत्रान्वये, ता प्रथम सवोदेश होतो. तो सवा देश झाला म्हणजच मग त्या ' डा ! ला स्थानिवद्भाचाने * प्रत्यय ' अशी संज्ञा प्रा हाते, आगि नंतर ' चुटू ' ह्या सृत्रान्वये हा इत्संजक अनबन्ध होतो. तोपर्यत ' इ ह्याला अनुबन्ध मानतांच येत नाही, आणि म्हणूनच ' डा ' हा सवादेश होतो. सारांश “ नानुअन्धकृतमनेकाल्त्वम्‌ ' ही परिभाषा ' डा ' हा सवोदेश होण्याच्या आड येत नाहा.)

परिभाषा नं, ७ नन्येवमप्यवदातं मुखमित्यत्र पलोपोत्तरमात्त्वेळते$दाबिति घुसंज्ञा प्रतिषेथो न स्याध्पः पकारसत्त्वे$नेजन्तत्वादात्वाप्राप््या पलोपोत्तर पकाराभावनास्य दापत्वाभावादत आह आतां कोणी अशी शंका कराल कीं, अनुबन्च जर अवयव मानले तर “'अवदात मुखम्‌' ह्यांत 'अवदातम्‌' ( ञव--देप्‌ शोधने-क्त ) हें रूप सिद्ध कसं व्हावें ? कारण २प? ह्यांतील “पू! ह्या अनुबन्धाचा ( “तस्य लोप: सू० ६२ ह्या सत्राने ) लोप होऊन

प. ७] (२९०) [ परिभापन्दुशेखराचे

“दे असें धातूचे रूप राहते, व “'आदेच उपदेशे$२ति' सू« २३७० ह्या सूत्राने “दु? चा दा? होतो. ( 'दाप्‌' होत नाहीं. ) व अशां 'दा' ला (तो “दाप्‌' नसल्यामुळें) घुसज्ञानिपेध लागू पडत नाहीं. कारण 'दाघाध्वदाप्‌ स०« २३७३ ह्या सत्रान्वग्रे, “दाप' लाच घुसज्ञानियेच सांगितला आहे. “* द्‌प' ह्यांतील “प'चा लोप न केल्प्रास, “दुपू' घातु एजन्त मानतां ग्रेणार नाहीं. ( कारण त्य़ाच्य़ा अन्तीं '*ऐ' नसून 'प' आह ) च त्यामुळें ( 'आदेच उपदेशे$शिति' सू २३७० ह्या सत्रान्वय्रे ) 'देप्‌' ह्यांच 'दाप असे रूप होऊं शकणार नाहीं. 'पू'चा ळाप झाल्पानंतर 'आदेच:'-ह्या सत्रानं 'द'चा "दा' जरी होईल तरी अशा 'दा'च ठिकाणीं 'प'चा अभाव राहणार (व त्यामुळे 'दा' ह्याला घुसज्ञानिवेच लागू पडूं शकत नसल्प्रामुळे, तो घुसंजक होईल, 4 'अच उपस- गोतत:' सू. ३०७८ ह्या सृत्रान्वयें 'अवदातम्‌' असं रूप न होतां, 'अवत्तम्‌' असें विकृत रूप होइल). ह्या दकचे निवारण व र-य़ाकारतां ही परिभाषा सांगतात .

आळ क ६: आक नानुबन्थक्रतमनजन्तत्वम्‌ ॥ ७ ॥ अनुबन्धामुळे एुजन्तःव नर होत नाहीं ( हणजे अनुबन्थेसहित धातु अनुबन्थ रहित केल्यानंतर जर एजन्त असेल तर अनुवन्धामुळे तो एजन्त नाहीं, असं मान नये)

उदोचा माड इति निदशा७स्या ज्ञापकः । आदच उपदेशे हत सत्र: लापदिस्यमानस्येजन्तस्यात्वे क्रियते उकारसत्वे त्वेजन्तत्वाभावादात्वाप्रा- तस्तस्यासद्भभशतः ।

““उदोचां माडी उप्रताहारे)' सू० ३३१७ ह्या सत्रांत ( 'मेड:' अस न उद्धॉा- सत्ता, पाणिनीन) 'माडः:' असं ज॑ पद उच्चारलं आहे, तं ह्या पारभाषेचे ज्ञापक होय. “आदेच उपदेशे$शिति' स. २३७० ह्या सूत्रान्वये 'घातुपाठांत पठित 'मेड' ह्या एजन्त घांतूतील "ए? च्या ठिकाणी 'आ' केला आहे. 'मेडः' ह्यांत जापयरंत ' इ 'काय्रम आहे. तोपर्यंत तो घातु एजन्त समजतां य्रत नाहो. (कारण त्याच्य़ा अन्तां “ए' नसून'डः! आहे) व त्यामुळ (आदेच:' ह्या सत्रानं 'ए'चे जागां 'आ' होऊं शकत नाहीं, असे मानल्यास, 'उदीर्चा माड:' ह्या सत्रांत) “माझ:' असं जें उच्चारण केळं आहे तं अशुद्ध टरतं. ( पण ज्या अथी सूत्रांत 'माडः' असा निदेश केला आहे त्या अथा ता निदेश ह्या पार- भाषेचे ज्ञापक ठरतो. सारांश, अनबन्यामुळे धातूचे एजन्तत्व नष्ट हात नाहीं ह ह्या नदेशामुळें सिद्ध होते.)

न चास्यामवस्थायां तस्य धातुत्वाभावात्कथमात्वस,, तत्र धातारि- यस्य निदृचेरित्यन्यतज्र विस्तरः ॥ स्थ चेदे दाघाघ्वदाबिति सूजे भाष्ये ॥७॥

ह्यावर कोणी अशी का कराल कीं, 'मेड्‌' ह्यांत जापयंत ' ड ' आहे तोंपर्यंत प्रा 'मेड'ला'घातु' ही संज्ञा प्राप्रच होऊं शकत नाहीं; (कारण भाप्यकारांच्य़ामत, यातुपाठांत सांगितलेल्या 'घातूंच्य़ा अनबन्वरहित ख्पालाच ' धात' होसंज्ञा आहे) ब

मराठी भाषांतर ] (२) [ प. ७-८

*मेइ” याला चातुसंज्ञा नसल्यामुळे, 'ए' चे आत्व कस व्हावें ? ( कारण 'वातूच्या एका राला आत्व होते. मेड हा 'घातुच नाहीं; ) पण ही शंका बरोबर नाहीं, (आदेच' ह्य! सत्रांत) “घातो:' ह्या पदाची अनवृति नाहीं असा अन्यत्र उलेख केला आहे (त्यामुठे *मेड' ह्याला घात न मानलं तरी “आदेचः' हें सूत्र लागू पडतें व “मेड ह्यांतील “ए. चे आत्व होते). 'दावाध्वदापू' ५-१-२० ह्या सुत्रावरील भाप्पांत हे. स्पष्टपणे सांगितले आहे, |

पारेभाषा ८

नन्वेवमाप वासरूपसत्रण कविवये णो प्यापत्तिरित्यत आह--

आतां कोणी अशी दोका करील कीं, ' वा$सरूपोडस्त्रिपाम्‌ ' स २८३९ ह्या सत्राप्रमाणे, स्त्रीमरत्ययाधिकारस्थ सोडून इतर सवे ' कृत? प्रत्यय्न असरूप असल्यास घकमेकांचं बाधक न होतां, दोन्हीहि प्रत्यय वविकल्पेकरून होतात, (. परिभाषा नं. ५ मध्या सांगितल्याप्रमाणें अनुबन्ध जर प्रत्ययांचे अवयव मानले तर ) अनुबन्थसहित 'क' व ' अण हे प्रत्य्न ( जरी हे दोन्ही प्रत्यय अनुबन्धराहत केलयास दोन्ही चाहि अश “ अ? असल्प्रामुळें अकाररूपाने सरूप आहेत तरी ) असरूप होतील, व त्यामुळे जश " क प्रत्यय सांगितला आहे तेथे ' वासरूप ' ह्या सत्रान्वय्न विकल्पेकरून “ अणू प्रत्ययहि होटल, ( म्हणजे “ कनण्यणू '--सू २९१३. ह्यानें ' अण ? प्रत्यर होईल व “* आता5नुपसर्ग कः ' स० २९१'५ ह्यांन विकल्पॅकरून “ क * प्रत्यग्राह हाईत.) म्हणून (ह्या ९केचे निवारण करण्यासाठीं ) ही परिभाया सांगतात---

नानुबन्धक्रृतम्सारूप्यम्‌ ॥ ८ ||

प्रत्ययांना अनुबन्थामुळे आलेले असारूप्य, असारूप्य़ नव्हे.

ददातिदःयात्याविभाया इति णबाभ्करास्य विकरपविःवायकमस्या ज्ञापकम्‌ ॥ तेन गोद इत्यादो' नाणिति वासरुपसूत्रे भाष्ये स्पष्टम्‌ ॥८॥

५ ण) प्रत्यय़ाचा बाध करणाऱ्या “ श॑ ? प्रत्यय़ाचे विकल्पाने विघान करणार : दुदातिदघात्याविभापा ' सू २९०१ हे सूत्र ह्या पारिभाषेचे जापक होय (“ण वश ह्याप्रत्यय़ांत' णू! व शू! हे अनुबन्य आहित; व दोन्ही प्रत्ययांचा अथे * अ ? हाच आहे. अनुबन्धसहित ह दोन प्रत्यय़ जर असरूप मानले तर ' दुदा' तिद्ाल्योः ! ह्या सत्रांत ' विभाषा * हा शाद्व घाळण्यांचे कांहींच कारण नव्हतं; १ * दुदातिदधात्योः ! एवदेच सत्र केलं अस्ते; व या सूत्राने ' श * प्रत्यय होऊन “ हया ब्रंघा--सू> २९०३--ह्या सूत्राने आकारान्तघातूस सांगितलेला " ण॒ * प्रत्परयहि : वा$सखूपो$ख्िप्राम्‌ ! ह्या सत्रान्वप्रे, विकल्पेंकरून झालाच असता, तरी पण पाणिनीन

प. ८-९ ] (ररे) [ परिभाषेन्दुशेखरान

५ दुदातिद्धात्यो: ' ह्या सत्रांत ' विभाषा ' हा शद्ध मुद्ाम टाकला आहे; ह्यावरून हें स्पष्टपणे सिद्ध हाते का, 'ण' व “'श' प्रत्यय रसरूप आहेत व त्यामुळे ते एकमेकांचे वाधक टरतात--म्हणजे एक झाला तर दुसरा होऊं शकत नाही. तरी पण त“दा' व“ वा ह्या घातूस विकल्पकरून व्हावे असे पाणिनीस दृष्ट असल्यामुळे, त्याला यरील सत्रांत ' विभाषा ) हा शद घालणं भाग पडले. ह्या सत्रावरून हे स्पप्ट हात कीं, अनुबन्धामुळे दिसणारे असारूप्ग्र हे असारूप्य समजू नग्रे.) व ह्यामुळेच * गाद ह्या ठिकाणीं, (“ आतो$नुपसर्गे कः ' ह्या सूत्राने ' क * प्रत्यय झाल्यावर, ' कमेण्यणू ह्या सृत्रानं ) * अणू * प्रत्यय़ होत नाहां. (व * आता युकचिणकृता;' स २७६१ ह्या सत्रार्वय्न “ गादाय्: ' असं रूप होत नाही. कारण “ क ' व अण ह प्रत्यय जरी अनुबन्धामुळें विसदश दिरुतात तरी असं असारूप्य, ह्या पारभाषमुळे, असारूप्प़ मानतां प्रत नाहीं, व हे प्रत्यय सरूप ठरून परस्परांचे बाघक होतात.) हे. “* वा$सरूपा ४स्च- प्राम ' ३-५-९४ ह्या सृत्रावरील भाप्यांत सांगितले अहि

०-०. व्वा” आळ! हक

परिभाषा ९

ननु संख्याग्रहणे बह्मादानामेव ग्रहण स्यात्पकरणस्याभिधानियामक- त्वसिद्धात्कृत्रिमाळत्रिमयोः कृत्रिमे का्येसमग्प्रत्यय इति न्यायात्‌ । अस्ति च प्रश्‍ते वह्ादींनां संख्यासंत्ञा ठतेति ज्ञानरूण प्रकरणम । न तु लोकप्र- सिद्धैकद्दघादीनामित्यत आह--

( “ बहुगणवतुडति संख्या ' सखू« २५८ हे संख्यासंज्ञाविधायरकसूत्र आण. ल्य़ामुळे ) बहु, गण, 'चतु'प्रत्ययान्त व 'उति'प्रन्यरयान्त, ह्यांच्च ' सख्या श्वान ग्रहण होईल. ( कारण जेथे एका शद्वाचे अनेक अर्थ आहित तेथे, प्रकरणाकडे लक्ष देऊन, त्या शद्वाचा प्रकरणा जुळणारा असाच अर्थ स्वीकारला पाहिजे. जस:--- ' सेन्थव ' शह्वाचे ' मीठ ' व ' अश्व ' असे दोन अश्रे आहेत. एखादा ग्रृहर्थ भाजन करीत अरूतांना त्यानें ' सन्धवमानय ' असे म्हट्लें तर शोजनप्रकरणाटा घरून, ' रेन्धव / ह्या रद्षाचा ' मोठ ' असाच अथे केला पाहिज, पण एखादा राजा श.कारीस निघतेवेळीं म्हणेल कीं ' सर्धवमानय ' तर तेथें, मृगय़ाशकरणास अनुसरून, ' सेन्धव ' शाद्वाचा अथ * घोडा ' असाच केला पाहिजे. सारांश, 3 प्रकरण हे अनेकार्थेबाधक शद्वाच्या विशिष्ट अर्थाचे नियाझुक आहे, व ह्याला ६रूनच * कूत्रिमाकृत्रिमयो: कृत्रिम कार्येसप्रत्ययः ' असा न्याय सांगितला आहे. ( जेथें एखाद्या दाद्वांचे कृत्रिम व अकृ- च्रिम असे दोन्ही अर्थ आहेत तेथें, विधायक सूत्रान्वग्रें कार्य करतेवेळी, कृत्रिमाचेंच ठिकाणीं तें कार्य करावें. ' सुस्या ' शद्वाचा अकृद्रिम अर्थ एक, द्वि त्रि, इत्यादि आहे; त्याचा कृत्रिम अर्थ बहु, गण, 'वतु'प्रत्ययाग्त व 'उति'प्रत्ययान्त, असा आहे.

मराठी भाषांतर ] ( २९) (प

तेव्हां पाणिनीय सुद्राने सेख्येवरून कांही कार्य करावें असं सांगितल्यास, कृत्रिम संख्य हूनच तें कार्य झाले पाहिजे,) पाणिनीच्या व्याकरण्दारूंत ' सुंख्या ' ह्या शद्वाचा कृत्रिम अर्थ केला आहे, व हे व्य़ाकरणशारूख्पी प्रकरण लक्षांत £रून ' सुंख्या ' शाद्वाचा लोकप्रासेद्ध एक दोन इत्यादि असा अकृत्रिम अथ न घेतां, कृत्रिमच अर्थ घेतला पाहिज ( सारांश, कृत्रिम अर्थाचेंच ग्रहण करावें किंवा अकृत्रिम अ्थाचेहि ग्रहण करावे असा संदेह उत्पन्न झाल्यामुळे तो संदेह निवृत्त व्हावा ) म्हणून ही परिभाषा सांगतात---

उभयगतिरिह भवति ॥ ९ ॥

५ उप्ाकरणशास्त्रांत दोन्ही गप्रकारच्पा अथाच ग्रहण करावे. ( 21 दोन्हीहि अश म्रानन कार्य करावे. ) ”

इह शास्त्रे ।

ह्या परिभाबेतील ' इह ' ह्या शद्वाचा अथे “' ह्या व्याकरणशास्त्रत' असा आहि.

' संख्याया' अतिशदन्ताया ' इति निघेधो५स्या क्षापकः । नहि क्रॉत्रिमा सस्या (न्तो; शादन्ता वास्ति ।

$ सेश्याया अतिशदन्ताय्राः कन्‌ ' स० १६८७ हे निवेकसूत्र ह्या परिभापेच ज्ञापक होय, ( संख्यावाचक शद्वाच्या अन्तीं जर ' ति ! किंबा ' दात ' असेल तर 'कन प्रस्यय हात नाहीं असा निपेघ ह्या सूत्रांत सांगितला आहे. खश ' संख्या ' ह्या शद्वाचा कृद्रिम अथ केल्यास हा निवेध व्यर्थ ठरेल; कारण ) कृत्रिमसंख्यावाच्क शद्ध ( बहु. गण, ' वततु 'प्रत्ययान्त व ' उति' प्रत्यय्रान्त राह ) ह्यांच्या अस्सी "ति ' किंवा कात नसंताच.( ह्या निपेघावरून हं स्पष्ट होते कीं, ' संस्य़ा ' शद्धाचा कृभ्रिमच अथे न घेतां, उभयराविध--म्हणते कृत्रिम व अकूविम असे---अ्थ घ्यावे, म्हणजेच वरील निबेध चरितार्थ ठरेल. )

तेन ' कतरि कमेव्यातिहारे ' ' कण्वमेघेथ्यः करणे ' ' विप्रतिपिळं चानाशिकरणे ' तयादो लोकिकक्रियाद्रव्यादयवगातिः ।

अशी परिभाषा आहे म्हणूनच, ' कर्तरे कमंव्यतिहारे ' स० २६८० ह्या सूत्रांत 'कम' शद्वाचा अकूनिम अर्थ 'क्रिया' असा आहे, ( ' करतुरीग्सिततम कर्म * हा कृत्रिम अर्थ घेऊं नये. ) तसंच । शद्ववेरकलहाभ्रकण्वमेधेभ्य़:ः करणे । स० २६५७३ ह्या सूत्रांत ' करण? ह्या शद्वाचा अकृत्रिम अर्थ ' क्रिया ' हाच आहे. (" साघकतमं करण्म्‌ ' हा कृत्रिम अथे घेऊ नय्रे. तसंच ' विप्रतिषिद्ध॑ चानधिकरणवाचि स््० ९१७ ह्या सूत्रांत ' अधिकरण ' हा शद अकत्रिम अश्र * दरब्य ' ह्याचा वाचक आहे. (* आध्रारो5चिकरणम्‌ ' हा त्याचा कृश्रिम अर्थ येथ्रे घेऊं नगर.)

तत्र कोभयगतिः काळूत्रिमस्येव क छुत्रिमस्येवेत्यत्र लक्ष्यानुसारि व्याख्यानमेव रारणम्‌ । अत एवाभ्रेडितशब्देन काञरिमस्येच ग्रहणे न तु ड्विस्त्रिघुष्मात्रस्थ । स्पं चेदे संख्यासक्ञासत्रे भाख्य ।

प. ९. ] ( २४ ) [ परिभाधन्दुशेवराचं

पाणिनीय व्याकरण शास्त्रांत काठे दोन्हीहि अथाचे ग्रहण करावे, काठे केवळ कृत्रिमाथांचेच प्रहण करावे व कोठे केवळ अकृत्रिम अ्थाचच ग्रहण करावे हे ठरावितांना, ( भाष्यकारादिक्रांनी) इट्रूपसिद्धि हें प्रयोजन लक्षांत घरून, ज्या सूत्रांत जसा अथर केला आहि ता अर्थ घेऊनच का्यासाद्वि करावी. म्हणूनच अशा ठिकाणीं, निश्चितार्थबोध होणपराकारेतां केवळ उप्रास्यानाचा आश्रय्र केला पाहिजे. अस असलग्रामुळें * तस्प्रपरमाम्रे- डितम्‌ ' सू« ८३ ह्या सूत्रांतील ) ' आम्रेडित * शब्दाच्या कृत्रिमाथांचेंच ( व्य़ाक- रणशाख्ांत ) ग्रहण करावे, व “ दोन किंवा तीनदा जे उच्चारले आहे * असा ह्य! शब्दांचा जकृत्रिम अश्व करूं नगरे. संख्यासंजासत्रावरील भाप्पांत ( १-२-२३. ) ह स्पष्टपणे सांगितले आहे.

यत्तु संज्ञाशास्त्रांणां मच्छास्त्र 5नेन शब्देनेत एवाति नियरमार्थत्वं कृतविमाळृत्रिमन्यायवाजमिति, ततच । तेयामगरदीतदाततिप्राहक-वन विश्रित्व स्मभ्भवति नियमत्वायोगात ।

पाणिनीय व्याकरणशासख््रांत, संज्ञाविघाप्रक सूत्रांत संज्ञावाचक शाद्वांचा जो कृत्रिम अर्थ दिला आहे त्यांचेच ग्रहण करावे ( व अकृत्रिम अर्थाचे ग्रहण करू नध) असा नियम करण्याच्या उद्दशानेज संज्ञासत्रे रचली आहेत व एतन्मूलकच 'कांत्रमाकृत्रिम न्य़ाय' श्राहे असे कोणी म्हणतात, पग हं म्हणणं बरोबर नाहीं. कारण संज्ञावाचक शद्वांनीं ज्या विशेष अथांचा पूर्वी बोध हात नव्हता त्या नवीन अ्थाचाहि बोघ त्यापासून व्हावा ( म्हणज त्या सज्ञावाचक शाद्वांचा लोकव्प्रवहारांत जो मामुली अकृत्रिम अव आहे न्य़ाखरीज त्यांत नवीन म्हणजे कृत्रिम अथोची भर घाळून त्यांना एक जास्त विशिट अर्थ जाहून दिला आहे) अशा विचानाकोरतां सैज्ञासूत्र रची आहेत अस म्हणणें संभवत असतांना, त्या संज्ञावाचक शाद्वांचे एकाच विष्ट (कझात्रिम) अथोत निग्रमन केळे आहे-म्हणज संजञा- विधायकसृत्रांत संज्ञावाचक शद्डांचा जो कृन्निम अर्थ दिला आहे तेवढ्याच अर्थाचे ग्रहण करावें व त्या शद्ठांच्या इतर अथाच ग्रहण करूं नग्रे-ह म्हणण बरोबर नाहीं ( सारांदा संज्ञावेधाग्रकसत्रे हो विथिसूत्र मानला जाऊं शाकत असतां, त्यांना निश्रामक सने मानणं बरोबर नाहीं.)

सर्वे सर्वाथवाचका इत्यभ्युपळमोा[ पि योगिदष्टया, न त्वस्मद्दष्या विदिप्य सवेशाव्दाथेज्ञानस्याशवयत्वात्‌ । सामान्यज्ञानं तु न बोधोपयोगी- त्यन्यत्र निरुूपितम्‌ ॥९॥

(अत्येक शद्वान सवे अथोचा बोध हात असल्य़ामुळे, संज्ञाञाचक शाद्वांत सुजा- विधाय्रक सूजञांनी नर्वीन अर्थाची भर घातली आहे हें ग्हणणे बराबर नाही-असें जर कोणी म्हणेल तर तें ठौक नाहीं; कारण) सव शाद्व सवे अर्थांचे वाचक आहेत हें म्हणणे योगि- जनांच्या दृष्टीनं टोक असले तरी आपल्पा (व्यवहारी पामरांच्या) रष्टींने तस म्हणणं बरो:

मराठी भापान्तर ] (२५) . प; र

दर नाही; कारग ग्रचयरावत्‌ सवे शढ्ट व त्यांच सर्वे अधे जाणणे आपणांस अशक्य आह, च (कोगी एखादे वाकय उद्यारल्यास त्यांतील प्रत्येक शद्वाचा) विरोप-म्हणजे अभिप्रत- अर्थच कोगला आहे. हाह जाणणे अशक्य आहे. (प्रत्येक शद्वाचे सर्व प्रकारचे अथ आहेत असे) सामान्यज्ञान, वाक्याथंबोघाच्या उपयोगी पडूं शकत नाहो. (वाक्य़ांतील प्रत्येक शद्वाचा संकेतित अश्रे-म्हणजे जो अर्थ वक्षत्राला अभिम्रेत आहे तो. अर्थे-कळल्या*िवाय वाकप्रारथेबोबर होऊ शकत नाही) हे इतर ठिकाणीं सांगितलें आहे.

परिभाषा न० १०

नन्वध्येता शायितेत्यादाविड्शीडोर्टित्वाद' गुणनिपे्वः स्थादत आह“

५ अधित-इडून-तारअधिन-एतारअध्येता ' व * शीइू-इनतारशेनडतासशयिता इत्यादि स्थलां, ' इड ' व ' शोडू / हे दोन्ही धातु डिव्‌ आहेत. त्यामुळे ' किति च' सू० २२१७ ह्या सूत्रान्वथं त्यांनां गुणाचा निवे पावळा आहे ( अशी कोशी शका करील तर, त्या केचे निवारण व्हावे ) म्हणून ही परिभापा सांगतात----

कार्यमनुभवन्‌ हि कार्या निमित्ततया नाश्रीयते ॥ १० ॥

ज्याच्य़ावर कार्य केळे जाते तो कार्या, ते कार्य अनुभवात असतांना, (सत्र विहित ) कायच निमित्त होऊं शकत नाहीं.

स्थण्डिलाच्छयितरीति निदेराश्वास्या क्ञषापकः

' स्थण्डिलाच्छयितारेव्रते ' सू. १२१६ ह्या सूत्रांत * शयितार ) असा जा निदेश केला आहे तो ह्या परिभाषेचे ज्ञापक होग्र. ( 'शयिर्तार' ह्यांत ' शोडः ' घातूच्या अन्त्य इंकाराचा ' सावैघातुका्धेघातुकय्रोः ' सू« २१६८ ह्या सत्रानं गुण करून “ एचोडय़वायाव; ) सू० १६५१ ह्या सृत्राने * प ? च्या जागीं अयरादेश करून सप्त- मीच्या एक वचनाचे रूप निर्देट केळे आहे. * शोू ' धातु डित असूनहि पाणिनीने अन्त्य ईंकाराला गुण केला आहे; कारण ' ड्‌ * हा घालु गुणरूपी कार्य अनुभावित असतांना गुणप्रतिबन्धक कार्याचे निमित्त होऊं शकत नाहीं. ह्यामळे ' दायितार ' हा शब्द त्या पारिभाषेचा ज्ञापक ठरतो.)

ऊणुनविपतीत्यादिसिद्धये कार्यमनभवाक्षिनि | अत्र हि द्विवेचन$चीति नुशब्दस्य द्वित्वम्‌ । अन्यथा सन्यडोरित्यस्य पष्ठयन्त'वात्सन्नन्तस्य कार्य त्वेनेसो दविस्वनिमित्तत्वाभावात्तप्रवृत्तिने स्यात्‌ ॥

प. १०] (२९) [ परिभापरन्दुदावराच “ ऊर्णुनविषति ' इत्यादि रूपांची सिद्धि व्हावी एवढ्याकारेतां ' कार्यमनुभवन ' हे शब्द ह्या परिभायेत घातल आहित. ' ऊर्णुनविषति * हें रूप सिद्द करितांना, हर्वचनेडच ' सू २२४३ असे सूत्र असल्यामुळे, ( गुणख्यी अजादेन होण्यापूर्वी ) * नु ' ह्याच द्रिस्व केळ आहे. परिभाषेत जर ' का्येमनुभवन ' हे शब्द नसते € व ' कार्थी निसित्ततय़ा नाश्रीयरत ' एवढीच जर परिभापा पारित असती ) तर, : सन्ग्रडोः ' स० २३९५५ ह्या सत्रांत ' सन्यडो: * हा पप्ख्वन्त निदेश आहे म्हणून, * सन्नन्त ' ' ऊणुंनहस ' एवढा सवे ' कार्या झाल्पासुळे ' “* इस्‌ ' हा द्विस्वाच नि्भित्त होऊं शकला नसता, व द्रित्वनाभित्ताच्या अभावामुळे ' द्विवंचन5चि ! हे निदेव- सूत्र प्रवृत्त झाल नसत ( व त्यामुळे गुणाचा प्रातपघ झाळा नसता व गुण होऊन, “न चे झडि.व न होतां, “ना! चे ठदिव्व झाळे अस्ते व सनाचे विकूत रूप झालं असत. सन्यडो: * हे पर्टांचे द्विवचन आहे, सप्तमाचे रूप नव्हे. ह्या सत्राचा अर्थ * सन्नन्तस्प यरडन्तस्य्र च हिरवं भवति ' असा केल आहे. ह्या अथांप्रमाण सन्नन्ताला डिस्व होत. ह्यामुळे द्विस्वर्पी कार्ये अनुभविणार! 'ऊर्णुन-इस्‌ ' एवढा शब्दसमुदा् कार्त्रा होतो. तर मग ह्या परिभावेप्रमाण ता छहिव्वरूपी कार्याचे निमितत--म्हणन कारण---कसा होउ शकणार ? परंत परिभावेत ' कार्थमनभवन्‌ * ह शब्द टाकळे अससट प्रामळ , व द्विष- रूपी कार्द अनुभाविणारे पूण सन्नन्ताद् कार्या नसून, ' अजादेळतोत्रस्प्र * सू २१७६ ह्या सत्राप्रमाण हितीय्र एकाच * न॒ ' हाच द्रिस्वरूषा कात अन भविणारा अस ल्य़ामुळे, हें सन्नान्ताद्र हित्वरूपी कायाचे निर्मित्तऱकारण होळ शकतें. ह्या दोहीत-म्हणजे क्वितीय एकाच “ नु * व सन्नन्ता-ड्रह्यामध्ये अवय्रवावयविभावामुळे फरक आहे. पूर्ण सन्नन्ताज्ठः हें अवग्रवी असून, “ नु) हा त्याचा अवयव आहे. सारांश, डहिस्वकार्थे अनु भविणारा कार्यी * नु ! व ह्विस्वांचे निमित्त पूर्ण सन्नन्ताह्र हे भिन्न असल्यामुळे, ही परिभाषा * नु ' च छिस्व होग्याच्या आड य्रेत नाही.)

वस्तुतः समवायिकारणानामितकारणयोभेदस्य सकळललोकतन्त्रप्रास- द्धतया तस्य तत्वेनाश्रयणाभावेन नेपा ज्ञायकसाथ्या । अत एव हिः प्रयुक्तः । स हि तच्वेनानाशत्रयणे हेतोः प्रसिद्धत्वं द्योतयतीति तत्बस्‌ ॥ द्विवेचने$चीत्यत्र भाष्ये ध्वनितेचा ॥ १०॥

वास्तविक पाहिलें असत, समचाथिकारण व निमित्तकारण भिन्न असतात ही गोष्ट सवे शाह्यांत व लोकव्य़रवहारांत प्रासिद्ध आहे. (हीं दोन कारणें परस्पर भिक्न असल्यामळे ) समवायिकारणाला केव्हांहि निमिक्तकारण मानतां ग्रेत नाहीं; म्हणून ही परिभाषा ज्ञापकसिद्ध मानण्याचे कारण नाहीं. ( कारण समवाधरिकारण काहि निमित्त- कारण होऊ शकत नाहीं ह्या लाकिक न्य़ायानेंच ती सिद्ध हाते. थं“ कार्वमनुभवन दि कायी * म्हणजेच सझवाथि कारण होय. जस-घरखूपका्ये अनुभविणारी मृच्का ही समवा(कारण असल्यामळे. वर सांगितलेल्या लाकिकन्थायाप्रमाणं ती केव्हांहि निर्नित्त

मराठी भाषान्तर । (२७) [प. १०११९

कारण होऊं शकत नाहीं. म्हणून ही परिभाषा लाकिकन्यामाने सिद्ध होत असतां, ज्ञापक दोधिण्प़ाची र.रजञ काय ? ) म्हणूनच ह्या पारेभावेंत * दि ' हा शब्द घातला आहे, व ता शब्द हेच सुचवितो को, समवाय्रकारग हं केव्हांहि निमित्तकारण होऊं शकत नाहीं हे संत्र प्रासद्ध-म्हणजे लाकिकन्याप्रासिद्ध-असल्परामुळें, कार्य अनुभविणारा कार्यी हा समवाथिकारण असतांना, निमित्तकारण केव्हांहि हाऊ शकत नाहीं. ' ड्रिवचनेडाचे ? १-१०१'५९ ह्या खत्रावरील भाप्यांत ह्या परिभाषेचे ( व ह्या पारिभापेतील ' कार्यमनुभवन' ह्या अंशाचे ) अस्तित्व ध्वानित केळे आहे.

परिभाषा न० १९

नन प्रिणदापद तात्यादो दारूपस्थ विचायमाना घसक्षा दाने स्यादत आह”

प्रागिदापययात ' इत्पराद स्थळा, ' दा ' ला सांगितलेली ' घु' संज्ञा “दाप्‌ * ला होणार नाही. (“ दा ' 'वातुचा * गिच्‌ ' कारेतांना ' अतऱ्हो ' सूळ २५७० ह्या सूत्राने पुगागम हात असल्प्रामुळ, ' दा ' 'बातूचे * दाप ' अपे रूप होतं, व त्य़ा- मुळं ' दाथाध्वदाप ' स० २३७३ ह्या सत्राने * दा ' धातुची घुसंज्ञा नष्ट होऊन “ नेगदनद '-सू० २२८५ ह्या खत्राने ' प्रणिदाप््मात ' ह्यांतील “ न? चे णत्व होणार नाहो. तस भै व्हावे ) म्हणून ही पारभापा सांगतात:---

यदागमास्तद्गुणी भूतास्तट्‌ग्रहणेन ग्रह्मन्ते ॥ ११॥

“ ज्प्राला आगम हाण सांगितले आहे त्याला आगम झाल्यावर, आगम त्याचा अवयव हात असल्प्रामुळे, आगमरहित शाब्दाच्या वाचकशब्दाने आगमसंहित शाब्दाच ग्रहण हात.

यमहिऱ्यागमो बविाहितः स तहुणामूतः शास्त्रण तदथखयवत्वन वोशितो5तस्तरगत्रहणन तरम्राहकण तडबोभ्केन शाब्देन ग्रह्त बोष्यत उृत्यश: ।

ज्याला उददद्ून आगम सांगितला आहे त्याला ता आगम झाल्यावर व्याकरण. शास्त्रांत ता आगम त्याचा अवयव समजला जाता. म्हणून आगमराहताच्य़ा वाचक शब्दान आगमसाहेताचा बोध होता. (जसं * दा ' ह्या आगमरहित धातूचा वाचक शब्द ' घु ' आह; * आतऱ्हा ' ह्या संत्रान ' दा ! घातूस * प्‌ ' हा आगम झाट्प्रावर ' दाप'* अस आगमसाहत रूप होत, ब “ घु ' ह्या शब्दाने त्य़ा आगमसाहित : दाप ? रूपाचाह ग्रहण हात. )

तत्र तर॒गुणाभूता इत्यंशा बोजकथनस्‌ । लोक पि देवदत्तस्याडुगाध्िक्य तांद्विशिष्टस्पेच देवद्तग्रहणित ग्रहण दय्यते ॥

(१. (रेड) [ परिभापान्दुशेखराच

ह्या पारभायेतील * तद गुणीभूता: ' ह्या शब्दाने अश्या तर्‍हेचा बोध होग्य़ाच कारग सांशितळे आहे. त्याकिक व्यवहारांत देग्बील देवदत्ताळा ( इतर लोकांच्य़ा मानानं ) आघिक अवप्रव असढप्रास, ' देवदत्त ' शब्दानं जास्त अवप्रवाने युक्त अश्या देवदत्ताचे ग्रहण केळ जातें. ( आणि ह्याच वलाकिकन्यायरानुसार ज्याळा आगम होतो त्याचा ता आगम अवयव होत असल्यामुळे, आगमराहिताच्या वाचकशब्दाने आगमसाहित शाब्दा- हि ग्रहण होते. )

यमाईर्य विहित इत्युक्त प्रानिदाग्यतीत्यादो त दारित्यस्थ घुत्वस ॥

ह्या पोरिभावर्ताल 'यदागमा:' ह्या शद्वाची 'यसुदि्य विहित: ( ज्याला उहशून आगम सांगितला आहे) अशी व्याख्या केळी. असलप्रामळे, “ प्रनिदारब्रति * इत्यादि ठिकाणीं 'दार_' ह्याला “घु' खैजञा प्रास हात नाहीं, (" प्रपॉनिर्नदूर्नाणिच्‌ ' अशा स्थितींत : अचोाज्णिति' स. २५४७ ह्या सूत्राने 'दु' ह्यांतील अन्त्य कत्काराची बद्ध हाऊन, * उरणरपरः' स. ७० ह्या सत्रान्वधे * प्रसनि्श-दार_ नणिच्‌ * अस होतें. अ.तां देका- कार अशी शांका करील की, ' दा? धातूला पुगारम होऊन 'दाप' असं झाल्यावर तुम्ही तपाची 'घु' संज्ञा मानता, तर मग 'टु' ह्यांचे 'दार ' असे रूप, वर सांगितल्प्राप्रमाणे,

$*

आल्यावर, 'दार_' ह्याला देव्वाल 'घु' संज्ञा कां प्राह्त होऊं तथ ? कारण जसा 'पू' हा आगम आहे तसा र. ! हाहि आगम आहे. ह्या शकेंचे उत्तर असं आहे की, 'र ' हा आगम 'यातूला झाला नसून, 'आ' ह्या वृद्धीला * उरणरपरः ' स. ७० ह्या सत्रान्वय्रे झाला आहे. जसा पुगागम "दा! घातूला उद्दहून झाला आहे तसा * र हा आगम 'दा १ ला उद्द- खून झाला असता तर, 'दा' शाद्वाने 'दार_ ' च ग्रहण, ह्या पॉरभापप्रमाणं, झालें असते, व त्याला घुसज्ञा प्राप्त झाली असती. 'यमुदिश्य विहित:' हे शद्ध व्य़ारयेत घातले असल्य़ा- मुळे, जशी * दापू ' ला घुसेज्ञा प्राप्त होते तशी 'दार_ ला घुसंज्ञा प्रा् होऊ शकत नाही व त्यामुळें ' नेगंदनद' हं सूत्र लागू पडत नाहीं व' प्रनिदारयति ! येथें णन्व होत नाहीं. 3)

' आन मुक इति मृग्विधानसामर्थ्यादेपा५नित्या । अन्यथा पचमान इत्यादावकारस्य मार्क अनया पारिभाषया' विशिण्स्य सवणेदीचे तद्वेयथ्य स्पष्टमेव ।

' आन मुंकू ' स्‌ ३१०१५ ह्या सूत्राने मृगागम सांगितला असल्यामुळें, ही पारेभापा अनित्य आहे असं समजावें. (ही परिभाषा नित्य़् आहे असं मानल्यास,) 'आने मुक्‌ ' हे सूत्र व्यथ ठरेल. कारण, 'पचमान:' (“पचून-शप--शानचूपचन-आन') इत्यादि म्थलीं 'पच' हे अदन्त अद्भ असल्यामुळे, त्यांतील अन्त्य अकाराला ' आने मुक्‌' ह्या पृूभाने ' म ' हा आगम झाल्यावर, 'पचूमन-आन' अद्ी स्थिति हाते, व “ 'अकः ग्यवर्ण दीघ:' सख. ८१५ ह्या सत्रांतील “ अक: * ह्यानें मगागमसहित अकाराच- म्हणजे- अम 'चे,-ह्या परिभाषेप्रमाणे, ग्रहण केल्यास,-म्हणजे 'पच्म्‌ ह 'पच' च आहे असं मसानल्यास,-सवर्णदीर्ध होईल. (व 'प्चमू--आन:-पचान:' असं विकृत रुप होईल,

मराठी भापान्तर (२९९) [प. १९

व “आने मुक्‌' हे सूत्र मुद्दाम केळे असूनाह व्यथव ठरेल. म्हणूनच ही परिभाषा अनित्य मानलो पाहिजे, व ती अनित्य मानल्प्रास, मुगागससाहत अकाराचे-म्हणज, 'अम'चं 'अक्‌'नं ग्रहण होणार नाहो. ' अस्‌ ला “अम? च मानावे, 'अ' मानू नये, म्हणजे सवण. दीर्घांची प्राप्ति न होतां, ' पचमूर्ल-आन:सपचमान:' असं रूप सिद्ध होतं. )

तेन दिदीय इत्यादी यणादि न,

ही परिभाषा अनित्य मानळी आहे म्हगूनच, * दिदोये ' इत्यादि ठिकाणा यणादर! होत नाहीं. ( 'दिदीये) हे ' दोड क्षय' ह्या 'बातूच्या लिटाचे रूप आहे. 'दीर्न-'एरदीदीन- ए>दिदी ण? अश्या स्थितीत, 'दीडो युडाचि किति सू. २५०७ह्या सूत्राने प्रत्यश्नास “युर, आगम हाऊन, ' दिढीन-यून-पुस्दिदीये औ' असं र्ष हात. जर ह्या पौरभापप्रमाण » आगार रहित “ण? प्रत्यय व आगमसाहत 'ए! प्रत्यद-म्हणजे 'ये'--ह एकच मानल तर : एर्नकाचा5संयागपवम्य ' स. -२७३ ह्या सत्रान ' दिदी ) यांतील अन्त्य टइकारार यणादेश होऊन । दिद्यन-येस' दिदय्ये' अस विकूत रूप होइल; तस रूप हात नाहीं, कारण

हीं परिभाषा अनित्य मानळी आहे, व त्यामुळें 'यरे' ह्याला “ण? असें मानतां येत नाहीं.) श्र नर ल जहारेत्यादावात ओणलइतिचन|।

( 'वुग्युटी उवड्यणो: सिद्धा वक्तव्या - सू २'५०७ वरील वातिक-ह्याप्रमाऐ) : दिदीय्रे ? असेंच रूप होऊं रकत, ग्हणून ग्रन्थकार ' जहार ' हं दुसर उदाहरा दतात. ) ही परिभाषा अनिन्य्र आहे म्हणूनच, ' जहार ' इत्यादिरथली “* आत ओ णल: सू २३७१ हें सूत्र लागत नाहो. (* हृनणलूऱ्जहूनणलळ ' येथ ' उरन्‌ १ 'कुहोश्वु:' स्‌. २२४९ व २२४'५ ह्यां सृत्रान्वये अत्व व चुन्व होऊन आणि 'अचा ज्णिंति! ख० २१५७ ह्याने वृद्रि होऊन 'जहारनअ' अशी स्थिति झाली असतां, जर ह्या पीरभाण प्रमाणे, उरणरपरः ? सू० ४० ह्या संत्राने' आ ह्या वृद्धीला झालेला जा र? हा आगम त्य़ा आगमासहित 'आ' ला हा 'आ' च आहे असे मानले तर, ' आत आ णल हें सूत्र लागून ' णळू' चें जागीं ' आ ' असा आदेश होउन, ' जहारर्न आर>जहा--आर जहो !' असं 'वदिरेचि' स. नं. ७२ ह्या सत्नान्वये विकूत रूप सिद्ध होईल. तसं न व्हाव म्हणूनच ही परिभाषा आनित्य मानली आहे. )

न चाकारादेवणस्थ वणान्तरमवय वः कथमिति वाच्यम्‌, वचनेनाव यवरः्वबोधनात्‌ । तस्य चावयवत्वसाचर्ये प्यंदसानं बोध्यम ।

£ अ ? इत्य़ादिवर्णांचा दुरुरा वण अवदव कसा मानतां येईल ? ( जसे-“पच्मू-- आन? ह्यांतील ' म्‌ ' हा वेगळा वण 'अ' चा अवरव कसा मानावा, किंवा * दाप्‌ ? ह्यांतील * प्‌? हा आगम भिन्न वणं अस्ल्यामळे, ' आ ! चा अवयव क्सा मानावा ? दर्णसमदायांत जे वण असतात ते त्या रुमदायाचे अवयव झानणें योग्य होइल्ट; पण एव. वणे दुसऱ्या वर्णाचा अवयव मानणें ग्राग्य नाही--अशी इंका काणी केल्यास ही २

प. ११] (३०) [ परिभाषरन्दुशेखराचें

घेणे बरोबर नाही. कारण : वचन '-म्हणज ही परिभावाच-सांगते कां, एक वण (आगम) दुसऱ्या वणाचा ( ज्य़ाला आगम झाला आहे त्याचा) अवग्रव समजावा. ( वास्तावक एक वणे दुसर्‍या वगाचा अवयव नसतो. तथापि ) आगमाचे ठिकाणीं अवयवत्वाची कल्पना करावी-म्हणजे उप्राला आगम झाला आहे त्याचा तो आगम अवयव आहि असा त्या आगमाचे ठिकाणी अवप्रवत्वाचा आरोप करावा--हें ह्या पारेभापेच तात्पये समजावें.

न चोाक्तज्ञापकाद्वणग्रहणे ५स्या अप्रव्रा'त्तिरात वाच्यम्‌ ,-' आने मक दाति सूत्रे भाष्येकारस्याडूनवयवस्य मुगित्यथ पचमान इत्यत्र ' तास्यन्ुदा तेत ' इति स्वरो न स्यादित्याशडः्याइपदेशभक्तस्तड्य्रहणेन द्राहीण्यत इ.युक्तरसद्भत्यापत्तेः ॥

: जथे एकाच वणास-म्हणज “ पकाल्‌ ? ला-आगम हातो तेथें ही पारभापा लागत नाही हे, ही परिभाषा अनित्प्र आहे ह्यांचे ज्ञापक मानलल्परा ' आने मुक्‌ ' ह्या सत्रावरूतच सिद्र होते-अशो काणी शका केलप्रास, (. आने मक्‌ ह्या सनान * पच ' ह्यांतील अन्त्प अकार जा एकवणे म्हणंज एकाळ आहे त्याला ' म. ' हा आगम हातो अशा ठिकाणा : अम ' हा 'अ' च आहे अशा, ह्या परिभापमुळें, बुद्धि न व्हावी म्हणून ' आनेमुक ' हं सत्र मुद्दाम केळे आहे व ह सूत्र जथे एकाळला आगम होता तेथे * ग्रदागमा: ' ही परिभाषा लागत नाहीं ह्यांचे ज्ञापक ठरते अशो ४का केलप्रास.) ही शंका बराबर नाहीं. कारण असं मानटप्रास, भाष्याशा ( तीन ठिकाणी ) विराव येईल. ( तो विरोध कसा य्रेता हे पुढील व्य़ाख्प़ानांत सांगितल आहे )

(१) भाष्यांत ' आने मुक्‌ ' ह्या सत्राचा अथर असा केला आहे कों, अद्भाबय़रव जो अन्त्य अकार त्य़ाला, ' आन * पढ आढप्रास, ' मुक्‌ ' आगम होतो. भापष्यकारांनीं ह्या सत्राचा असा अर्थ करून अशी २का केली आहे कीं, ' पचमान ! ग्रेथील “अ! च्य़ा पुढें असणारा लादेश “ शानच्‌ ' ( 'लट: शतूशानची ' सू ३१०० ह्या सृत्रान हाणारा जो सावंधातुक आदेरा आहे) त्या शानचांतील-म्हणजे ' आन यांतील - आ' ला ' तास्परनुदाततेत्‌ '-सू० ३७३० ह्या सूत्राने अनुदास स्वर कसा होऊं शकणार? ( कारण 'अ'व' आर ह्यांमध्ये ' मुक'चे व्यवघान अहे. ह्या इकेचे निराकरण भाप्यकार असं करितात कीं, ) “* शप्‌ ' चा-म्हणजे 'अ' चा-अवग्रव झालेला जो मक्‌! म्‌ * त्याच : शाप! (अ ) ग्रहणाने ग्रहण हाते. ( म्हणजे मृगागमसहित जो शप अम त्य़ाला मृुगागमराहेत “ शप ' च-म्हणजञे ' अ ? च-मानावें. त्यामुळें ' म ' चें व्यव- 'वानच नाहीं अस समजावे; म्हणजे, * तास्यनुदातेत्‌ ? ह्या सत्राने अनुदात्त्स्वर हाऊं शकतो. ह्या भाप्यावरून हे स्पष्ट हात कीं, एकाळच्या ठिकाणीांहि “ यदागमा: ! ही पारभापा लागते; कारण * अ * हा एकालू-म्हणजे केवळ एकवर्ण-असून देखील, भाप्य- कारांनी अकारानें आगमसहित अक्राराचें-म्हणजे 'अम्‌ चे-ग्रहण केलं आहे. म्हणून जेभ्रे एकच वणोल्टा आगम होतो तेथें ही पारेभापा लागत नाहीं हे म्हणणे चूक टरतं )

मराठी भाषान्तर ] (११) [प. १९

कि च उमन्तपदावयवस्य हस्वात्परस्य रुमो उमुडित्यथं कुवन्नास्त इत्यादो डमो डमडागमे णत्वप्रासिमाराठूम्य यदागमा इति न्यायेनाद्यनस्या- पि पदानन्तग्रहणेन ग्रहणात्पदान्तस्थ इति निपेथ इत्यनया परिभापयागमाना- मागमिधर्मवेशिष्टयमपि बोध्यत इत्याशायकडमरसत्रस्थभाष्णासद्रतेः ।

(२) दुसरं असं कीं, ' डःमो र्‍्हस्वादांच डमुट नित्यरम्‌ * सू० १३४ ह्या स॒त्रा- चा भाप्य़कारांनीं, ' ऱ्हस्वात्पर: य: डम्‌ पदान्त: तस्प्र डमुट आगमा भवति, आचि पर सति '-म्हणज़े * डम्‌ ' हस्व स्वरापुढें असन पदाच्य़ा अन्ती असल्यास व त्यापुढे स्वर आट्ग्रास, त्या ' डम्‌ ? ला ' डमृट्‌ ' आगम होता-असा अर्थ केला आहे. ह्या अधोप्रमाणे ( * कुवेन--आस्तेर्कुवेन्नाम्े ' अशा त्थितींत * कुवेन्‌ ' ह्यांतील पदान्त नकारापुढें ' आ “* हा स्वर असल्यामुळे त्य़ा नकाराला ' डमृट्‌ सन ' असा आगम होऊन * कुर्वन-इमुटूऱ्नून-नूनआस्ते ' अशो श्थिति होते. अशा स्थितींत ' कुवेन ह्यांतील अन्त्य * नू ' ला ' पदान्तस्य ! सू १२८ ह्या सत्रामुळे जरी णत्व होऊ राकत नाह तरी त्याच्य़ापूर्वी असलेल्य़ा ) डमुडागमरखू्पी प्रथम ' न्‌? ला णस्व कां हाऊ नवे अद्य <का भाष्यकार करितात ( कारण तो “* न्‌ ' पदान्ती नसल्यामुळे, * पदान्तस्प्र ' हा (न्येघ त्याला लागू पडूं शकत नाहां. ) आणि त्या केचे समाधान असें करितात कीं, पदान्त ' नू) ला झालेला * डमुट्‌ ' (न) आगम पदान्त “न चा अवप्रव असल्प्रामुळें ताहे , ' यदागमा: * ह्या परिभांवेच्या आधारं, पदान्तच समा जला पाहिजे. म्हणून “ पदान्तस्य़ ' ह्या निपेथामुळें त्या प्रथम “ न्‌? ल्याहे णत्व होऊ रकत नाही. ९ ह्याहि भाप्यावरून हें स्पष्ट होते काँ, एकालूप्रहणांत ही पारिभापा लागते; कारण ' कुर्वेन्‌ ) यांतील पदान्त * न्‌ ' ळा झाळेला * न्‌ ' आगम त्यांचा अव- य्रव होतो असं म्हणून भाष्प्रकारारन हा परिभापा लावली आहे. जर प्रथम “न! ला णत्व झालें असते तर “ एुनाष्ट॒: ' सूळ. १५३ ह्या खूत्रान्वश्र, द्रितांत्र ' न्‌ ' लाहि णत्व झाले असतं व * कुवेण्णाम्ते' असा विकृत सन्थि झाला असता .) वरोळ भाप्प्राचा आशय असा आहे का, ज्याला आगम झाला आहे त्याचे धर्म आगमास प्राप्त होतात. ( जसें * कुर्वन्‌ ' ह्याताल ' न्‌ * चे ठिकाणी जो पदान्तत्व घर्म आहे तो. त्याला झालेल्य़ा ' नू? ह्या आगमासाहे प्राप्त होतो. त्यामुळे तो आगमहि पदान्त समजला जातो. ) सारांश “ एकाल्‌ ' ला ही परिभाषा लागत नाहीं हॅ म्हणगें डमुद्‌ स॒त्रावरील ८-३-३२ भतव्य़ाविरूद्ध ठरते.

किश्व गुणांदरपरतवे रेफविशिष्टे गुणत्वादयेष्टन्यम्‌ । अन्यथा राकारस्य गणवृद्धी अगरावेदेति नियमो न स्यात्‌ तब्च । वर्णत्रहण एतदप्रवृत्तो न सड्ड"च्छते ।

(३) तिसरें असं कीं, भाप्प्रकाराची अशी दृष्टि ( म्हणणं ) आहे कीं, गुण (अ) व वृद्धि (आ) ह्यांना ' उरण्रपर: ' ह्या सृत्रान्वये ) “रेफ (२) लाग-

प १] (१२९) [ परिभापान्दुरोवराच

1

ल्यावर रेफविशिष्ट 'अ'व ' आ (म्हणजे 'अर्‌ ' व 'आर्‌ ')ेह्यांना “क चे अनुकपें गुण व वृद्धि समजावे. वग ग्रहगांत ' यदागमाः ' ही परिभावा लागत नाही असें मानल्यास, ' क ' चा गुण ' अर * व व्रि ' आर. हा जो भाषपरकारांनी निप्रम सांगितला आहे तो सिद्द होगार नाही व भाष्य़ाशीं विरोध घेईल. ( वाम्तानक पाहतां * अदेइतुण: ' व ' वृद्धिरादेच्‌ ' सू. १७ व १६ ह्यां सूत्रांम्रमाणे, 'अ' ला गुणसंज्ञा आहे, * अर्‌! ला गुणसंज्ञा नाही; तसंच * आ? ह्याला बृद्धिसंजा आहे, * आर_' ह्याला वराद्दिसंज्ञा नाही. तथापि ' प्रदागमाः ' ही परिभाया वगंप्रहगांत देखील लागते असं मानट्प्रास, 'र ' हा आगम, “ ण्काल'' 'अ*व “आ यांचा अवप्रव ठरतो, व ' अर. म्हणज्ञे “अ च, व ' आर ' म्हणजे ' आ” च, असें मानटप्राने, * अर, ' ह्याडा गुणसज्ञा व ' आर_ / ह्याला वृद्धिसंज्ञा प्राम होत. )

९

अत एव रदाभ्यामितिसूने भाण्य “ गुणे भवति वृद्धिभवति रेफ- शिरा गुणवृद्धिसज्ञको$भिनिवेतत ” इति ।

( वर्णग्रहणांत ही परिभाषा लागू पडते ) म्हणूनच, ' रदाभ्प्रामू '-८-४-४०२ ह्या पृत्रावराल भाष्यांत भाप्यकारानी असं म्हटलें आहे की, जेव्हां * क लळा गुण होता 'फॅवा वाहि होते अस म्हटल जात तेव्हा रेफ ज्यांच्या शिरावर आहे असे ' अ व आ "म्हणने ' अर_? व “ आर्‌ “हे अनुकनं गुणसंजक व वराढिसंजक होतात.

अत एव * नेडि ' ' णेर्रीनीटि ' इत्यादि चरिताशम ।

(वि

' यदागमाः ' ही परिभावा पाणिनीला मान्य़ असल्यामुळेंच, “ नेटि ' सूर २२६८ व * णेरॅनिटि ' सू. २३१३ ही सूत्रे साथेक ठरतात. ( ही परिभाषा पाणिनीस मान्प्र नसती तर, वरील दोन सूत्रे करण्पाची कांहींच गरज नव्हती, ' वदवजहलन्त- स्याच: ' सू २२६७ ह्या सूत्राने परस्मेपदीघातुपुढें ' सिच्‌ _ आला असतां, 'वद_ ' ज्रजू ' व हलन्ताइठ ह्यांतील अचाला वृद्धि होते. ह्या सूत्रांत अनुद्रत्त असळेल्या *सिच ह्याचा ' हइडागमरहित ' ' सिच्‌ ' असा अर्धे केळा तर * नेटि' ह्या निवेघवाचक सत्राचा गरजच नाहीं. कारण ' प्रासस्थेव नियेघ: ! ह्या न्यायाने प्राप्ताचाच निथेघ केला जाता न पण ' यदागमा: ' ह्या परिभाजेचा आश्रय केल्यास, ' सिच ' म्हणजे इ डागमरहित व तसाच इडागमसहित “ सिच्‌ ' असा अधे होता, व ही परिभाषा पागिनीस मान्य असल्य़ामुळे, इडागमसहित ' सिच्‌ ' पुढें असतां देखील वृद्धि प्राप्त होईल हें जाणूनच, तशा ठिकागीं वाद्धि न व्हावी म्हणून, ' नेटि ! हे सूत्र पागिनीने केळं आहे. तसेंच ' सिचि वृद्धि: परस्मेपदेबु ' सू २२९७ ह्या सत्रांत ' सिच्‌ ' चा इडापमरहित व तसाच इडागमसहित ' सिच्‌ ' असा जो अर्थ आहे ता देखील, ही परिभाषा पागियोस मान्य होती हेच दशावतो. तसंच ' गर्रानटि ' असें सूत्र न करितां, पागिनीने केवळ 'णे: ! असेंच सूत्र केलें असतं तर, ह्या यदागमपरिभापेप्रमागे, इडागमरहिन किंबा इडागम-

मराठी भाषांतर ] (२२९) [प. १९

सहित आधेथातुकप्रत्यय पुढे असतां, गिळोप झाला असता; तो गिलोव इडागमर्रहत आधेधातुकप्रत्यय्न पुढं असतांच व्हावा म्हणन, ' णेरनिटि ' असे सूत्र केले आहे. वर्राल सत्रांवरून हें स्पष्ट होतें कीं * यदागम ' परिभाषा पागिनीला मान्य होती. ) अनागमकानां सागमका आंदिदया इत्यस्य त्वयमर्थः:-आथेधातुकस्ये- डागम इत्यथं ज्ञाते नित्येषु शब्देष्वागमाविधानानुयपत्याथापत्तिमूलकवाक्या- न्तरकल्पनेनेड्रहितवुद्धिप्रस्धे सेडूबद्धिः कतेव्येति ।

( कोणी अशी शंका करितात कीं, ' स्थानिवदादेशा5नल्विधा ' स० ४९ हें सत्र असल्य़ामुळे, ' यदागमा: ! ह्या परिभाधेदी आवदय्रकताच नाही, कारण ह्या परिभापेन रज का करणं आहे तें, स्थानिवद्धाव मानन करितां येईल. ह्या <केचे निरसन करण्याकरितां ग्रन्थकार प्रथम असं म्हणतात की, ' अनागमकानां सागझका: आदे'शा: -म्हणज * आगमररहिताच जागी आगफसाहत आदेश होतात '--ह्याचा अथ असा आह का, ' आधेघातुकस्येड वलादे: ' खू. २१८४--ग्हणजे ' वलादि आर्धघातुक प्रत्ययांना इडागम होता '-असा ह्या सूत्राचा अर्थ कळल्यानंतर, आपल्यास सहजच वाटते कीं, प्रत्ययास आगम होतो असं (वेघान करणें अयोग्य होय, कारण ( वेय्याकरणांच्या मत ) शब्द्‌ चित्य ( म्हणज अपचय़ व उपचयरहित आणि अनिकारि-ग्हणज़े ज्याचे स्वरूप कथ्गाहि न बदलता पकसारखेच राहत ) असल्यामुळे, त्याला आगम होता असें विचान करणे बरोबर नाहो. ( कारण तसं दिघान केल्यास शब्दाला अनित्वरत्व ग्रेण्याची आपासि अने ) म्हणून, आगम विधायक “ आधेघातुकस्थेटू ' ह्या सत्राचे अर्थापत्तिन्यायान्वय्र वाक्य़ान्तर करपून, आपण ( वलादि आधधघातुक अत्प्रयराला इडागम होतो असं न समजतां, ) अशी बुुडडि करावी कीं, ( असं समजावें की ) इड्रहित वलादि आर्थ- भातुक प्रत्ययांचे जागा इट्साहेत वलादि आधेघातुकम्रत्यय होतो. ( अर आद्धि केल्यास प्रत्ययाला आगम होतो असें मानल्यान शब्दस्वख्प दलून शब्दाला अ्नित्यत्व यत होते तें न घेता, शब्दाचे नित्यत्व कायम राहते; कारणा आपण एका नित्य शब्दाचं ठिकाणा दुसरा नित्य शब्द होतो असं मानल्याने, शब्दाचे ठिकाणी अनित्यत्व येण्याची आप्त सहजच टळते. “ अर्थोतपत्तिन्य्रायान्ववे ! असं वर म्हटले आहे. ' पाना देतदत्ता दिवा न भुडक्ते ' हे अर्थापसिन्यासाचे उदाहरण आहे, आंगाने जाडा देवदत्त दिवसा जवत नाहां असा त्याचा अर्थ आहे. मग देवदत्त लू कसा ? त्याच्या जाडेपणामुळे, अ्थोन हं सिद्ध होते कॉ तो रात्री जेवोीत असतो; नाहींतर तो. रोड झाला असता अश्या ठिका्गी चाक्या्थ नीट जुळण्य़ाकरितां * रात्री भुडक्ते ' अशी वाकयान्तरकल्पना करावी लागते. तसेच प्रकृतस्थली दाब्दाचे नित्यत्व काग्रम राखण्य़ाकरितां, “ इ डागम- राहितवलाद्याध'घातुकप्रत्यये सेडाधेघातुकडुद्धिः कर्दव्या ! अश्वी वाक्यान्तराची कल्पना करा असे ग्रन्थकाराच म्हणणें आहे )

_ पुव चादेशेण्बिवात्रापि वाद्दिविपारिणाम इति न नित्सत्वहानि: ।

प. ११] (३४) [ परिभाषेन्ट्शेखराचं

ज्या प्रमाणे एका शब्दाचे ठिकागीं दुसऱ्या शब्दाचा आदेश हातो. असं म्हटलें असतां, ' स्थानी ' व * आदेश * हे दोन्ही नित्य शब्द असल्यामुळें नित्यत्वाची हानि होत नाहीं, त्याचप्रमाणं आगमाच विधान केळे असतां, तशीच बुद्धि करावी, ( ग्हणजे अनागमकाचे ठिकाणीं सागमक आदेश होतो असं समजावे ); व॒ असें मानल्यास शब्दाच्या नितप्रत्वाचा बाघ होत नाहीं.

स्थानिवत्सत्रे च नेटशादेराम्रहणं साक्षाद्टाध्यावीबोधितस्थान्यादेदा- भावे चारिताथ्यांत ।

( वर केलेले प्रतिपादन योग्य असले तरी, ' स्थानिवदादेश: ' हे सत्र असल्या- मळे, ' यदागम परिभाषा व्यर्थ टरते हे जे आमचे म्हणणे आहे त्याळा कांही बाघ येत नाही ,---असं शडनकाकार म्हणत असल्यास, त्याच्या आक्षेपावर म्रन्थकार असें उत्तर देतात कीं, ) “ स्थानिवदददेशः ) ह्या सूत्रांत, वर सांगितलेल्या ' आनुमानिक म्थान्यादेशभावाचे ग्रहग होत नाहीं. ( जसं ' अ्तिहब्ली '--सू० २'५७० ह्या सत्राने ' गिच्‌ ! पुढें असतां, 'दा' घातूस पुगागम होतो व आपण अशी कल्पना किंवा बुद्धि कारतो काँ, 'दा' चें द्काणी ' दाप्‌ होतो. अश्या प्रकारच्या आनुमानिक किंवा काल्प- निक आदेशाचे ग्रहण ' स्थानिवदादेश: ' ह्या सूत्रांत अन्तभेत होत नाहें,---म्हणज ' स्थानिवदादेशः ' हे सत्र अश्या काल्पनिक आद्िशाला मुळींच लागत नाही ) “ स्थानिवदादेदा:! ह्या सत्रान अष्टाध्याय(त साक्षात्‌ पाठत असलेल्या आदेशांचच प्रहण केलें जात. ( जसें * अदो जग्िल्येति विर्शति सू ३८० “ हनो वघ लिडि ' ' लुडि च सू २४३३-२४२४ अशा सूत्रांनी सांगितलेल्या आदेशांचच ग्रहण होते, व आनु- मा्निक आदशांचं ह्या सूत्राने ग्रहण होत नाहीं, ) म्हणून तें सत्र अटटाध्यायीत सांगि- तलेल्य़ा साक्षात आदेशांच्या ठिकार्गा चरितार्थ ठरत असलप्रामुळ, यदागमर्पारेभावा व्यथ्च ठरत नाहीं.

किञ्वैवं सति स्थानिबुध्दध्चेच कायंप्रवृत्या निद्झ्यिमानस्येतिपरिभा- पाया अप्राप्त्याञ्डागमसहितस्य पित्राद्यादेशापत्या लावस्थायामाडेति- भाष्योक्तसिद्धान्तासड्रःतिः ।

दुसरं असं कीं, ' स्थानिवदादेरश: ' ह्या सूत्राने आनु नानिक आदेशांचहि ग्रहण हाते अस मानल्यास, लावरस्थेंतच (* ल ' च्या जागा तिबादिमत्ययांचे आदेशा होण्या, पूर्वीच, * लुझूलडल इःक्षु अड्दात्तः ' सू« २२०६ ह्याने ) ' अट ' हा आगम होत असतो असा जो भाष्यांत सिद्धान्त सांगितला आहे त्याची सद्धति लागणार नाहीं. कारण जेथे * स्थानिवदादेशः ' ह्या सूत्राने, आदेशाचे ठिकाणीं तो स्थानी आहे अशी बुद्धि करून, आपण कार्य करूं इच्छिता तेथ, ' निर्देश्‍्यमानस्य़ादेशा भवान्त ' प० १२ ही परिभाषा लागत नसल्यामुळे, अडागमसाहित “ पा ' ( 'अस्पा' ) ह्याच ठिकाणीं ( ' पाघ्नाध्मा' सू. २३६० ह्या सूत्राने ) पिबादेश होण्याची आपात्ति येईल.

मराठी भाषांतर ) (१५) [प. १९

( पा--लडः' अश्या स्थितींत, प्रथम लडाचे जागीं तिबादेश हाऊन, व नंतर “पा चे जागीं पिबादेश होऊन मग अडागम होतो असा क्रम नसून, भाषप्यकाराच्या सिद्धान्ताप्रमाणे, लावस्थेतच---म्हणजे लडाच्या ठिकाणीं तिबादेश हाण्यापूर्वाच--अडा- गम हात असल्यामुळें, ' अन-पान-लडः ' अशी स्थिति हाते. पुढें लडाचे जागीं तिबादेश होऊन व ' दप ' दिकरण लागून, “ अन-पा"-शप--त्‌ ' अश्शी स्थिति हाते; नंतर * स्थानिवदादेशः ' ह्या सृत्रान्वय्रे, स्थानिवक्माव मानल्यास---म्हणजे आगमसहित “ अपा? हा * पा' च आहे असें मानल्यास, ' पाघाध्मा ' ह्या सूत्रान सांगितलेला पित्रादेश “ अस-पा ' च्या जागीं होऊन ' अ--पा--दाप--तसपिब--रप--तसपिबत ' असं * पा ? धातूच्या लड्चचे विकृत रूप होईल * स्थानवदादेश: ' ह्या सत्रानं होणाऱ्या स्थानिवद्वावामध्ये ' नि्दिश्‍्यरमानस्य ' ही परिभाषा लागत नसल्यामुळे, * अपा ! येथील केवळ ' पा? चें जागीं पित्रादेश कारितां ग्रेणार नाही. पण “ यदागमा: ' ही परिभाषा मानल्यास, ' निदिर्यमानस्य्र , ही परिभाषा प्रवृत्त होऊन ' प्राघ्राध्मा ' ह्या सूत्रांत नादेष्ट जा “पा ' तेवढ्याचेंच ठिकागीां पिबरादेश होऊन, ' अपिबत' असे रूप सद्ध होईल. )

स्थानिवद्धावविषये निर्दिश्‍यमानस्येतिपारिभाषायाः प्रवृती तिसृणा- मित्यत्र परत्वात्तस्तरादेशे स्थानिवद्धावेन त्रयादेशमाशड्य्य सरुदगात- न्याये न समाधघानपरभ,ष्यासद्रृतिः ।

( जेथे * स्थानिवदादेशाः ' ह्या सूत्राने आदेशाला स्थानिवद्धाव होता तेथे * निदे्यमानस्य ' ही परिभाषा लागत नाहीं, असं जं वर म्हटल आहे त्याच्या समर्थ- नाथ ग्रन्थकार भाष्याचे प्रमाण देतात. ) जेथें “ स्थानिवदादेराः ' ह्या सूत्राने आद- शाला स्थानिवद्भाव हातो तेथे ' निदिद्यमानस्य ' ही परिभाषा लागते अस मानल्यास, भाप्यकारांनी * तिर्‌ूणाम्‌ ' हे खूप बरोबर आहे असं समर्थन करितांना जे भाष्य लिहिलें आहे तें असंगत टरेल. ( ' त्रेखय: ' सू. २६४ ह्या सूत्राप्रमाणे, पष्टीविभ- क्तीच्या बहुवचनाचा * आम * प्रत्यय पुढे असतां, " व्रि ' च ठिकाणा ' त्रय अस्पा आदेश होता; ' त्रिचतुरो: ख्रियां तिसूचतस्‌ ' सू २९८ ह्या सूत्रान्वेय्रे, स्व्रीलिड्ठवाचक * ब्रि) शब्दाचे जागीं ' तिस ' असा आदेश होतो. खोलिद्ठवाचक ' त्रि, शब्दाच्या षष्टीचे बहुबचन करतांना, ) ' त्रिच्तुरो: ' हें सूत्र पर असल्यामुळे, (व ' विप्रति- पेरे परं कार्यम्‌ ' सू ५७५ असं सूत्र असल्यामुळें, ) परसूत्र प्रवृत्त होऊन, खाल्डि- वाचक * त्रि ' शब्दाचे जागीं ( ' त्रिन-आम्‌ ' अश्या स्थितीत, ' त्रेखय़: ' ह्या पूर्व- सत्राप्रमाणे ' त्रय ' असा आदेश न होतां, ) ' तिस ' असा आदेश हातो. (व * तिरू--आम्‌ ' अशी स्थिति होते. अशी स्थिति प्राप्त झाली असता, ) भाष्यकार अश्शी दका करितात कीं, ' त्रि! चे जागी झालेला ' तिस्‌ ' हा आदेश ' स्थानिवदादेरा: ' ह्या सुत्रान्वथ्रे, ' त्रि! च आहे असं मानून ' तिस्‌ ' चे जागां पुन: ' त्रेर्य: ' ह्या सञाने ८ त्रय ' असा आदेश कां करू नय ? व ह्या शेकेचे समाचन ' रूकृठातन्याय !

प. ११] (१२६) [ परिभाषेन्दुरोखराचे

( * सकता विजातियेधे ग्रद्वांचिते तद्रावितमव ' पारे ० ४० ) त्यावून करितात, ( म्हणजे ' व्रस्घय्र: ' ह्या पूवसूत्राचा ' त्रिचतुरो: ' ह्या परखूत्रानं एकदां बाघ झाला असल्यामुळें, * च्रस्चयः ' हें पूर्वसूत्र पुन: प्रवृत्त होऊ शकत नाहीं, घ ' तिस ' चे जागीं पुन; ' त्रय असा आदेश होऊं शकत नांदी, ' निदिर्यमानस्यादेशा भवान्त ' ह्या परिभावचा उपयेाग करून भाष्यकारांना शोकेच समाधान केठे नाहीं. त्यांना त्या परिभावेचा उपय्रांग केळा असता तर, त्यांना सहज असे समाचान करिता आळे असते की. : ब्रेस््रय: ' ह्या सूत्रांत सांगितलेळा जो ' त्रि ' शब्द त्याचेच जागीं * त्रय ' असा आदेश होऊं शकतो च“ तिसन-आतू ' येथे ' त्रि' शब्द नसन ' तिस ' शब्द अस- त्यामुळ, त्या अनि्दिट '* तिस ' शब्दांचे जागी, ' निर्दिश्यमानस्य * ह्या परिभाषेप्रमागे, त्रयादेश होऊं शकत नाही. पण अशा तऱ्हेनं समाधान न कारितां सकृद्रतिन्यायाचे अवळलेब्रन करून, भाप्यकारांनी ज्याअर्थी समाधान केलें आहे त्यावरून हे स्पष्ट होतं कीं, ' स्थानिवदादेश: ' ह्या सत्रानं जेथ्र आदेशाला ' स्थानिवद्भाव ' होतो तेथें * निर्दि- ट्यमानस्य' ही परिभाया लागू रकत नाहो. )

एरित्यादी स्थानपष्णासदशात्तदन्तपरतया पठितवाक्यस्येच समदा- यादेशपरत्वेनादेशसम्रहणसामर्थ्यात्तस्य स्थानिवत्सूत्रे ग्रहणेन न दोष: ।

"एरु' सूळ २१९६ इत्यादि सूत्रांत ( ' इ॒ चे स्थानी ' असा अर्थ सांगणाऱ्या “प: या ) स्थानवष्टीचा निदेश केळा असल्यामुळें ( जरी त्या सूत्राचा 'ह' चे स्थानी “ उ ' होतो असा अक्षराथे आहे तरी ) न्या सूत्राचा तदन्तचविधिपर---म्हणज ' इकारा- न्तांचे म्थानों उकारान्त आदेश हातो असा अर्थ केल्यास, त्या साक्षात पटित “ एरू:' या सुत्राचाच ' समुदाग्ररूप स्थानाचे जागां समुदायरूप आदेश होतो ' असा अर्थ हातो; व ' म्थानिवदादेज: ' स० ४९ या सत्रांत ' आदेश: ' हा शब्द मुद्दाम घातला असल्यामुळे, त्या सत्रानं समुदाय्रखूपस्थानीचे जागी होगाऱ्या समुदायख्प आदेशाचे ग्रहण होतें व ते सत्र अश्या रीतीने हाणाऱ्या आदेशास लागू पडण्यांत कांही. अडचग येत नाही. ( ' म्थानिवत ' एवढच सत्र केळ असते तरी, * स्थानी ' हा शब्द सावेक्ष असल्य़ामुळ त्या शब्दाने ' आदेश ? या शब्दाचे आपोआप ग्रहण झाळेंच असतें. असे असून देखील ज्या अर्था पाजिनोनं " स्थानिवदादेश: ' या सत्रांत ' आदेश ' हा शाब्द घातत्णा आहे न्यावरून हे स्पष्ट हाते कीं, पाणिर्नांचा हा हेत होता कीं, ' आदेश ! शब्दानं समुदायरूपी आदेशाचे देखील ग्रहण व्हावे. असं मानलें म्हणजे, 'ति ' या समुदायाचे ठिकाणी झालेल्या ' तु? ह्या समुदायरूपी आदेशाला * स्थानिवदादेशा: ' हें सत्र लागू पडतें व त्यामुळे ' पचत ' याला पद्संज्ञा प्रात हॉण्यांत कांही. अडचण ग्रेत नाही. )

अनुमानिकस्थान्यादेशभाघकल्पने5पि श्रौतस्थान्यादेशाभावस्य न त्याग इत्यचः पर्गस्मन्‌ इत्यादेनासद्रतिः । एतेन यदागमा इति परिभाषा

मराठी भाषांतर ] (१७) [प. ११

स्थानिवत्सुत्रेण गताथेत्यपास्तम । पतत्सवे दावा"्वदाबितिसूत्रे भाष्ये स्पष्टम्‌ ॥ ११ ॥

( वर सांगितलेळा * ति ! चे जागीं होगारा * तु ' हा आदेश साक्षात्‌ सूत्र, निदिट नसून तदन्तावधीनं करावा लागत असल्यामुळे ) अश्या ठिकागीं 'ति? हा आनुमान्किस्थानो व ' तु' हा आनुमानिकआदेश अशा तऱ्हेची आनुमानिकस्थान्या- देशभावाची कल्पना करावी लागते तरी ( अश्या ठिकाणीं होणारा आदेश साक्षात सत्र- निर्दिष्ट म्थानी व आदेरा--_-म्हणजे इकार व उकार--यांना घरूनच होत असल्यामुळें, ) अशा साक्षात निर्देष्ट स्थानी व आदेश यांचा त्याग कारितां यरेत नाहीं. ( कारण हा समसुदायरूपी आदेश त्या साक्षात सत्रनिदिष्ट स्थानी व आदेश यांच्प़्रा आधारावर केला असल्य़ामुळे, जर पायाच काढून घेतल्या तर त्यावर रचलेली इमारत ढासळून पडणार, समुदायाचे ठिकाणीं ससुदायरूपीआदेश करतेवेळी एक अचाचे जागां होणाऱ्या साक्षात्‌ सूत्रनिदिट आदेशाचा त्याग कारेतां येत नाहीं, ) म्हणूनच ' अच :परास्मन्‌ ' सू० '५० इत्यादि सूत्रें चरितार्थ टरतात ( कारण ' अच:परस्मिन्‌ ' हें सूत्र लागण्याकरितां एका अचाचे ठिकार्गी आदेश होतो ह॑ मानणे आव्यक आहे. ससुदायाचे ठिकाणीं ससमुदायरूपी आदेश होतो एवढेंच मानटग्रास ' अच:परास्मिन्‌ ' हें सूत्र प्रवृत्त होग्यास काणतंहि स्थळ सांपडणार नाहीं च ते सूत्र व्यथे ठरल. येथे समुदायरूपी आदेशयांत व अथांपत्तिमूळक वा्यान्तरकल्पनेने होगाऱ्या आदेशांत काय फरक आहे हं सांगणे जरूर आहे. जेथें सूत्रांत स्थानपष्टांचा निदेश केला असून “ स्थानी ' व “ आदेश ' यांचा पृथक्‌ निदेश केला आहे व त्या सूत्राचा तदन्तपर अथ करून एक समुदायाचे जागी दुसऱ्या समदाय्राचा आदेश. हाता. अशो आनुमानिकस्थान्यादेशभावकल्पना करावी लागते---उदाहरणा्थे वर सांगितल्य़ाप्रमाणं * एरुः ' या स्थलीं,--तशा स्थलीं * स्थानि. वदादेशः * हें सूत्र लागू पडते. पण अथ सूत्रांत स्थानपष्टीचा निर्देश नसन इतर प्रकारच्य़ा पष्टींचा निदेश केला आहे व ' स्थानी ' व ' आदेश ' यांचा पथक निदेश केला नसल्यामुळे “* आगमरहितस्य़ स्थाने आगमर्साहितस्य आदेशो भवति ' अक्षी, शब्दांचे नित्यत्व कायम राखण्याकारेतां अर्थापत्ति पलक वाक्‍्य़ान्तरकल्पना करावी लागते, तेथें जरी आनमानिकस्थान्यादेशभाव होतो तरी तश्या ठिकाणा ' स्थानिवदादेश:' हं सत्र लागू पडत नाहीं व * य्रदागमाः ' ही परिभाषा लागू पडते, आणि अशा रातानें ते सत्र व ही परिभाषा हीं दोन्हीं आपापल्या विषय्रांत चरितार्थ ठरतात, व एक दुसऱ्याचा बाघ करीत नाहीं, असं आहे ) म्हणूनच “ स्थानिवदादेश: ' या सूत्रांत “ यदागमा.! या परिभाधेचा अन्तभांव हातो ( व ही परिभाषा असण्याची कांहीं गरज नाहीं )--हं म्हणणें 'चूक ठरतें. ' दाघाध्वदापू ' १-१-२० या सृत्रावरीळ भाण्यांत हं सवे स्पष्टपणें सांगितळें आहे.

आजयाजायाकळान पाभर) धकालिळेळ. कािपताकालेकानशता दाला मज्या समशन लनळमारतत

प, १२] (१८) [ परिभापेन्दुशेखराचं

€« ढ पारंभाषा न, १२ नन्वेवमदस्थादित्यादावुदः स्थास्तम्भोः पूर्वस्य इति पूवसवर्णापत्ति- रत आह यदागमपरिभांषचा स्वीकार केल्यास, ' उदस्थात ' इत्यादि स्थलीं * उदःस्था- स्तम्भोःपूवस्य़ ' ह्या सूत्रान्वये पूवसवर्ण होण्याची आपत्ति येईल ( व * उदस्थात असं रूप सिद्ध न होतां, ' उत्थात्‌ ' असे विकृत रूप सिद्ध होईल; कारण ,' उद्‌--अ-- स्था--लुड_ ' अश्या स्थितींत, ' यदागमाः ' ह्या पारभाषेने € अ--स्था ' ह्याला “स्था असं मानल्यास--ह्मणजे ' उद्‌! च्या पुढें जरी 'असस्था' आहे तरी तो “स्था च आहे असं मानले तर---' उदःस्थाम्तग्भापूर्वस्थय ' सू० ११८ हे सूत्र प्रवृत्त हाऊन “ अ--स्था ? ह्याच्या पूर्वी जो “ द ' आहे त्याचा सवणरूपी आदेशा “अ' चे जागी करावा लागेल, व त्यामुळे “ उद--द--स्थासउ द--त--स्थारउत--त--स्थारउत्त्या असं रूप होऊन पुढें लुडाचे रूप कारितांना * उत्त्यान-सिच--त ' अशी स्थिति झाली असतां, : गातिस्थाधुपाभूभ्यः ' सू २२२३ ह्याने सिंचाचा लुक हाऊन, * उत्थात ' असे विकृत रूप होईल. ही आपत्ति टाळण्याकारेतां, ) ही परिभाषा सांगतात.

निर्दिव्यमानस्यादेशा भवन्ति ॥ १२॥

* सूत्रांत ज्या स्थानीचं उच्चारण केले आहे तवढ्याचेच जागी आदेश होतात.

( ' उद॒ःस्थाम्तम्भोः' ह्या सूत्रांत ' स्था ' चा निदेश केला असल्य़ामुळे, * आद: परस्य * ह्या सृत्रान्वग्ने, सकाराच्याच ठिकाणीं त्याच्या पूर्वा असलेल्या दकाराच्य़ा सवणाचा आदेश होतो, “ उ द--अन-स्था--लुड ' ह्या ठिकाणीं * उद्‌ ' च्य़ा लगेच पुढे * स्था * नसून दोहोंत अकाराचे व्यवधान असल्यामुळे,---म्हणजे सकारापृवा अकार असून * उद्‌ ” ह्यांतील दकार नसल्यामुळे, सकाराचे जागीं सवणाची प्राप्तीच नाहीं. म्हणून ' उदस्थात्‌ ' असं शुद्ध रूप सिद्ध होते. )

: दष्टास्थानेयोगे ' ति सूत्रमावतते । तत्र द्वितायस्यायमर्थः । पष्टयन्तं नि्दिद्यमानमुच्वारे माणमध्वार माणस जातीरमेब निदिरियमानावयबरूपमेव वा स्थानेन स्थाननिरूपितसभ्बन्धेन युज्यते न तु प्रतीयमानमित्यथेस्तनेद सिद्धम ।

: दृष्टी स्थानेथोगा ' हे खूत्र दोनदा. उब्याराधे. ( पहिल्याने उदारलेऱ्या ह्या सृत्राचा अर्थ कोमुदींत जसा दिला आहे तसा करून ) दुसऱ्याने उच्चारलेट्प्रा त्या सत्राचा अर्थे असा करावा--_बष्टी! ह्या प्रथम शब्दाचा (तदन्तवरिवीन) ' पष्टयन्तम्‌ ! असा अथ करून (व ह्या शब्दापुढे * निदि्य्रमानम्‌ ' ह्या शब्दांचा अध्पाहार करून ८ षष्टयन्ते निदिद्यमानम्‌ ' ह्या पदांचा ) अर्थ असा समजावा कीं, १--ज्पाच पष्टीविभक्तींत सूत्रांत उच्चारण केले आहे तो, किंवा २---त्याच्पाश' जा सजातीय

मराठी भाषांतर ] ( १९) [प. १२

आहे तो, ( जसे---' उद्‌ःस्पाम्तम्मा: ' सू० ११८ या सूत्रांत ' स्था ' चें षष्ठी विन- क्तींत उच्चारण केलें आहे. त्या सूत्रांत ज्या ' स्था ' चा पाणिनीने उच्चार केला आहे ना“ स्था, ! आज आपण जो ' स्था * उच्चारतो त्याहून व्यक्तिदृप्ट्या भिन्न आहे; तरी पण दोन्ही ' स्था ! चो एकच * स्था ! रूप जाति असल्य़ामुळे, सूत्रांत उच्चारलेल्या : स्था ने आपण आज उच्चारलेल्या * स्था ! चें ग्रहण होते. तसंच “ अस्यच्वो ' सूर २११८ या सूत्रांत जरी पष्टी जिभक्तींत अकाराचे उबारग केळे आढे तरी, जाति पक्षाचा कवा ' अणुदित्‌ सवर्गस्य ' स० १४ या सूत्राचा आत्रय्र केल्यास, * अस्य र ह्याने, सजञातीयरत्वामुळे (किवा सवगत्वामुळें, अठराहि प्रकारच्प़ा अकाराचं ग्रहण होत, म्हणूनच “ उच्चा्थमाणस जातीय्रम्‌ ' असा शब्द प्रन्थकारानें वापरला आहे, ) किंवा ३--ज्याचे सत्रांत षष्ठी विभन्/त उच्चारण केलें आहे त्याचा जो अवयव अहे तो. ( तो. अवयव * आदेःपरस्य ' य़ा सत्रान्व्र आद्यवद्रव असू शकेल किंबा ' अलो इन्त्यस्त् य़ा सूत्रान्वधर अन्त्यावय्रव असं शकेल. उरलेल्या ' स्थानेश्रोगा ' या शब्दाचा अथे असा समजावा कीं वर जो ' स्थानी ! म्हणून सांगितला आहे > तेवढ्याचंच जागी आदेश करावा, ( असा दुसऱ्याने उ चारलेलप़ा * पट्टी स्थानवोगा ? या सूत्राचा अ4 होतो, व असा अश्रे होत असल्प्रामु%, ) आनु नामिक स्थानीचें जागी--म्हणमे “ यदागम ' पारि - भाषेने किंवा तदन्तविधीने ज्ञापित होगाऱ्य़ा स्थानीचे जावा--आदिश करूं नघे. (' षष्ठी स्थानेय्रोंगा ) ग्रा सत्राचा ) असा अथ केला म्हणजे त्यावरूनच ही परिभाषा सिद्ध होते. ( सारांश हो परिभाषा न्य़ायासेद्ध किंवा ज्ञापकसिद्ध नसून सूत्रासिद्ध वाचनिका आहे. )

न चास्य च्वावित्यादो दोघाणामादेशानपत्तिस्तेषां नि्श्यमानत्वा- भावादिति वाच्यम_, जातिपक्षे दोबाभाषात्‌।

“* अस्य च्यो! स० ११८ इत्यादि सूत्रांत ( ऱ्हस्वाचेंच उच्चारण केलें असून ) दीघांचे उच्चारण केले नसल्प्रामुळे (-म्हणजे ' अ * या स्थानीचे उच्चारण केलें असून “ आ या स्थानीचे उच्चारण केलें नसल्यामुळे ) दीर्वाचे ठिकाणीं आद्शि न होण्याचा आर्पासते येईल, ( व त्यामुळें “ अगड्ठा गड्ठा संपद्यमाना स्यात्‌ गड्लीस्प्रात्‌ * किंवा : अमाला माला भवति मालीभवति ' इत्यादि रूपं सिद्ध होणार नाहीत )-अश्शी कोणी शका केल्यास ती शका बरोबर नाहीं; कारण जातिपक्ष स्वीकारल्यास, ( अकारानें अट- राहि प्रकाराच्य़ा अकाराचे म्रहण होत असल्पामुळें ) कांही दोष उत्पन्न होत नाही ( व 'अ'ने 'आ'चें ग्रहण होण्य़ांत कांही अडचण येत नाहीं )

कि च न भूसुधियोरिति निषेधेन प्रहणकशास्त्रगृहीतानां निर्दिर्य- मानकार्येबोधनान्न दोषः ।

( शडकाकार असं म्हणतो काँ, जातिपक्ष मामल्य़्रास दोष येत नाही असे वर म्हटले आहे तें जरी ठीक असले तरी, वप्रकिपक्ष स्वीकारल्यास, आमचा आक्षेप काय- मच राहतो; पण हेहि म्हणणें बरोबर नाहीं; कारण ) “न भसुधियोः ' स २७३

प, १२] (४०) [ परिभाषेन्दुशेखराच

ह्या निषेघावरून हे स्पष्ट होते कां, जथे एखाद्या वर्णास काये सांगितले असत तथ * अणदित्सवणंस्य् ' ह्या ग्रहणकशास्त्रानंे बाधित जञे त्याचे सवण आहेत त्या सवणालसाह ते कार्य लागू पडत व त्यामुळे कांही अडचण यरेत नाही. (आओ: साप सू २८१ ह्या सूत्राने ऱ्हस्व उकारास यणादेश सांगितला आहे, व * एरनेकाच: '--सू० २७२ ह्या सत्रानं ऱ्हस्व हकारास यणादेश॒ सांगितल' आहे. वरील दोन्हीं सत्रांत ऱ्हस्व उकार व ऱ्हस्व इकार निर्दिष्ट असल्यामळे त्याचेच जागी यणादेशाची प्रा्ते होत असतां, "न भूसुधिय़रो: ' ह्या सत्रानं दोघ ऊकारान्त “ भू ' व दीघ इकारान्त ' सुधी ' ह्यांना केलेला ग्रणादेशाचा निषेध, ' प्रासस्पेव निषेध: ' ह्या न्यायाने, अनुपपन्न ठरतो. पण म्रहणकशास्त्राच्या आधारें, इकार व उकार अठराप्रकारच्य़रा इकारांचे व उकारांच बाचक आहेत असे मानले म्हणजेच, वरील निषेध योग्य ठरता. म्हणून हे मानणे अवऱय़ आहे कीं, म्रहणकशास्त्रान बोघित अशा सवणीची निव्ात्त “* निर्दिड्य़रमानम्य ' ह्या परिभापेन होत नसून, सूत्रांत निर्दिष्ट असलेल्य़ा अकारादिकानी सवे प्रकारच्या अकारादिकांचे ग्रहण होते. )

इयडुःवडोर्डिरवे व्विवणावणान्नधातरनुखवामित्यथन 'ात्वादीमपि निर्दिष्टत्वादन्त्यादेशत्वाय ।

( “ अचिश्चुघातुश्नवां ट्वोः इयडुवड ' स० २७१ ह्या सूत्रांत ' य्वोः' असा स्पष्ट स्थानचा निदरा केला आहे, व त्यामळे, ' नि्दिश्‍यमानस्य ' ह्या पारभापेन “टू"्व 'उ? ह्यांचेच जागां “ इय व *' उव्‌' असे आदेळ अनक्रम पावले आहेत. असं असून देखील, ' इयड उवडः' ह्या आदेशांना " इ: ' हा अनुबन्ध कां लावला आहे. १ ' हिच ' सू० ४३-ह्या सूत्राचे अन्त्य वणाचे जागी आदेश होणे हे प्रग्रोजन आहे, पण * अचिश्चवातु ' या सत्रांत अन्त्य 'इ' व ' उ ' असा स्पष्ट स्थानिनिदेश असटप्रामुळे, आदेशांचे ठिकार्ण ' डिस्व ' करणें उपर्थ ठरते. ह्या शेकेचे समाधान ग्रन्थयकार असं करितात कॉ, ' येन विघिस्तदन्तस्प्र ' हे सत्र लावून सूत्रांत जा ' धातु ' शब्द आला आहे त्यांचे य्वोः ' ह विशेषण करून, ' य्वोः घाता; ' याचा अर्थ : टुवणान्त ब उवणान्त घातु ' असा केला पाहिजे, व असं केल्याने, अन्त्यवणाच जागीं ? होण्याकरितां, आदेशाचे ठिकाणा केलेले डेतत्व योग्य ठरते. ) ' आचि श्षघात ' -या सूत्राचा अर्थ हवणोन्त व उवणान्त घात व क्ष व भ्र असा असून, सूत्रांत घात हृत्य़ादिकांचाहि ।नेदश केला असल्यामुळें, अन्त्यव्णांचे जागी आदेश होण्याकारितां आंदेशांना ' ड्‌ ' हा अनबन्य लावला आहे.

“२

रीडिऱ्डाडित्वं तु स्पष्टाथेमेव ।

( * रीडुतः सू० १२३४ व रिड्रग्रग्लिइक्ष ' सू २२५७ ह्या सत्रांत, ५ क) चे ठिकाणीं ' री व रि ' आदेश व्हावे ह सांगितले आहे. ' निदिश्‍्य़मानत्य ' ह्या षरिभाषेप्रमाणे, ते आदेरा, सत्रांत स्थानी जा ' कर्‌ ' न्य़ांचा निदेश केला असल्य़ा-

मराठी भाषांतर ] (४१) [ प. १२९

मुळें ' क) चे जागींच होणार असं असूनाहे, आदेशांना 'डः' हा अनुबन्ध काँ लावला आहे ? ह्या शंकेचे समाधान ग्रन्थकार अस करितात कां, ग्रेथे डित्व करण्याच वास्तविक कांहींच प्रयोजन नसल्यामुळे, ) ' रीड * व * रिडः ' ग्रेथील डिस्वकरण

केवळ स्पष्टाथबोघ होण्याकरितां आह असं समजावे.

पएसेनेदं डित्वं बणंग्रहणे निदिश्यमानपरिभाषार्‍या अप्रवृत्तिज्ञापकमि- त्यपास्तम्‌ । हयवरट्‌सूत्रस्थेन ' अयोगवाहानामुपदेही 5लो $इन्त्यविधिः प्रयोजनम्‌ । वृक्षस्तत्र । नैतदस्ति प्रयोज्ननम्‌, निदिव्यमानस्येत्येय सिद्ध मिति भाष्येण बिरोधात्‌ ।

: जभ्र सूत्रांत एकच वणाचा म्थ़॒ निरूपाने उच्चार करून त्य़ांचे ठिकाणीं आदेशा होणे सांगितले आहे तथ * नि्दिस्पमानस्य़ ' ही पारिभाषा लागत नाहीं हें ' रिडू व ' राड ' ह्या आदशांना 'डित ' केल असल्यामळे स्प होते'-अस जर काणी म्हणेल तर त म्हणणे चुकीच आह. कारण हे म्हणणे ' हय़वरट्‌ ह्या ( माहश्वर ) सूत्रावरील भाष्य़ाच्या विरूद्ध जाते. कारण ( त्या सृत्रावरील भाष्यांत भाष्ग्कारांनी ' अग्रोगवाहां- चा?-म्हणज अनस्वार, विसग, जिह्ाामूलीय्र, उपध्मानीय व ग्रम य़ांचा-समावेश माहश्रर सत्रांत करावा असं सांगून, ' अयोगवाहांचे ' ग्रहण करण्याचे प्र्रोाजन काय ? ( ह्या प्रश्नाचा विचार करितांना भाष्यकार म्हणतात कीं, ) अलान्त्यविधि प्रयराजन होईल काय ? कारण 'वृक्षस्तच' हे कसं होईल ? आणि असं म्हणून, लगेच उत्तर देतात का, अलान्त्यविधि हे प्रयोजन होऊं शकत नाहीं, कारण 'निर्दिदय़रमान परिभाषेने 'वृक्षस्तत्र' हें सिद्ध होऊं शकतं. ( * अल्‌ ' प्रत्याहारांत अयरोगवाहांच ग्रहण न केल्य़ास, ' वृक्ष: तत्र ' ह्या ठिकाणीं विसगांचे जागीं, ' अलोन्त्यरस्प ' ह्या सूत्रान्वये, सकार होणार नाहीं; पण त्यांचे * अल * प्रत्याहारांत ग्रहण केले तर, वृक्षःतत्र ' ह्या उदाहरणांत : वृक्षः' ह्याच्य़ा अन्तो जो विसजनायरूपी अळ आहे त्याचे जागीं “विसजर्नायस्य सः! सू १३८ ह्याने सकार हाइल. म्हणून 'अल प्रत्याहारांत अयोगचाहांच ग्रहण करण्याच प्रया जन अलान्त्य्रावांच हाय काय ? अश्नी शका उपस्थित करून भाष्यकार लगच उत्तर देतात कीं, अलान्त्यविधि हे प्रयाजन होऊ शकत नाहीं; कारण “* विसर्जनीयस्य स: ' ह्या सूत्रांत स्थानी जा ' विसर्जनीय त्याचा स्पष्ट निदेश केला असल्यामुळें, विसर्गाच्या जागीं, ' निर्दिदय़रमानस्य ' ह्या परिभाषप्रमाण, ' स ' हा आदश होऊन ' वृक्षस्तत्न असं खूप सिद्ध होईल. म्हणून ' अळू ' प्रत्याहारांत अय्रोगवाहांचे ग्रहण करण्याचें प्रयराजन अलोन्त्यविधि मानणं ह योग्य नाही. ह्या भाषप्यावरून हे स्पष्ट हात कीं, केवळ अल्ग्रहणांत देखील भाष्य हारांनीं ' निद्िग्रमानस्य ' ही परिभाषा लाविली आहे; त्यामुळे, ' अल्‌ ' ग्रहणांत “ निदिड्यमान ' परिभाषा लागत नाहीं ह म्हणणे भाष्यावेरूद्ध असल्यामुळे, चूक आहे. )

अनया परिभाषया येनविधिरिति सूत्रबाधिततदन्तस्य स्थानित्वा-

प. १२] (४२) [ परिभाषेन्द्रोखराच

भाववाधने यदागमाइति लब्वस्य च । तेन सुपद उद्स्थाद्त्यादिसिद्धिः

५ येन विाविस्तदन्तत्य ' सू २६ ह्या सत्रांने बाधित तदन्ताला, व ' यदागमा: ह्या परिभाषपने बाचित आगप्रसाहताला, ' नांदि्यमानस्प ह्या परिभाषने क.य कार: तांना, स्थानित्व प्राप्त हात नाही. (-म्हणजे ' नि्दिश्‍यमानस्प्र ' ही परिभाषा लावते- बळी, तदन्ताला व आगसाहिताला स्थानीं मानता यरेत नाही हे ह्या परिभाषवरून स्पष्ट हात. ) त्यामळे ' सुपदः ' ' उद्स्थात्‌ ! इत्यादि ख्यांचा सिद्धि होते. ( जल्लं * पादः पत्‌ ' स० ४१४ ह्या सूत्रांत ' पाद * ह्या स्थानींचा स्पष्ट निर्देश कला असल्य़ामुळे : निद्रिश्यरमानस्प्र ' ही पारेभापा लागते, व * येन विश्रेस्तदन्तस्प्र ' हें सत्र लागत नाही, तं सूत्र लावल्याल, ज्य़ाच्य़ा अन्ती * पाद ' आहे असा “ सुपाद ' शब्द स्थानी हाऊन, त्या पणं शब्दांचे जागी ' पत ? असा आदश होईल व त्या शब्दाच हितीय़ा- विभक्तीच्य़ा बहुवचनाच रूप ' सपद: ' अस न हातां, ' पद: ' असे विकृत ख्प होईल. तसंच * उतःअर्नस्थानलुळ ' ह्या ठिकाणीं, ' उदः स्थास्तम्भाः पवस्य ' ह्या सत्रांत स्थानी जा ' स्था ! त्याचा स्पष्ट निदेश असल्यामुळे, ' निर्दर्पमानस्य ' हो परिभापा लागते, व त्यामुळ ' स्था” ह्यांतील सकाराच्या व ' उद ह्यांताल दका- राच्पा मध्यें “ अ) चें व्यवघान असल्प्रामुळे, सकाराचे जागीं पूवसवर्णादेश -म्हणजे 'म्था? तीळ सकाराचे जागी पृववर्ण ज्ञा ' दू” त्याच्प़ा सवर्णांचा आदश-होत नाहीं. व ' उदस्थात ' अस झुदध रूप सिद्ध होत. अश्या ठिकाणा, ' यदागमा: ' ही पारभापा: लावल्यास व ' असस्था ' हा * स्था ' च आहे अस मानल्यास, ' उत्थातू' असं विकृत रूप होईल हे पूर्वीच सांगितले आहे. )

अनया च स्स्स्वानिमित्तसक्षिथापितानामलान्यस्येत्यादीनां समावेश एव न बाध्यबाधकभावा विरोधाभावात्‌ ।

आपापलीं निमित्ते असल्ग्रासळें काय्रे करण्यास उपस्थित झाळलीं अजो$न्त्यस्पर' ( वब ' आदेःपरस्थ ' 3 इत्यादि सूत्र ह्या पारिभापेसह आपापली कार्ये करितात. वरील सूत्रांत व ह्या पारेभापेत विरा नसल्यामुळे, एक दुसरप्राचे बाघक होत नाहीं. (ह्या परिभापिप्रमाणे, पाणिनीय रुव्रांत साक्षात निर्दिष्ट किंवा पूवसूत्रांतून अनुवृत्त असा जो स्थानी असेल त्याचच ठिकाणी आदेश होता, पण ता. आदा आद्यावग्रवाचे ठिकाणीं किंवा अन्व्य्रावयवाचे ठिकाणीं व्हावा हे ' आदेःपरस्य ' स ४४ व ' अलान्त्यस्य ' सू० ७२ ह्या सत्रांनां जापित होत. सारांश ही सूत्रे व ही पारेभाषा आपापलों कार्ये, एकत्र मिळून करितात. जसं ' त्यदादिनामः ' स« २६५ ह्या सूत्रांत ' त्यद * इत्यादि सवंनामांचा ' स्थाना ' असा पष्टीविभक्तींत निदेश कळा असल्यामुळे, त्यांचे ठिकाणी : अ? हा आदेश होतो, पण तो ' अलान्त्प्रस्प ' ह्या सूत्राने ' त्यद_ ' ह्याच्य़ा अन्त्या- वयचाच जागीं होता. तसंच ' उदःस्थास्तम्भोः ' ग्रा सूत्रांत पष्टांविभक्तांत “स्था या स्थानीचा निदेश केला आहे, व * उदः ' हे पक्चम्पन्त पद असल्प्रामुळे, ' तस्मा-

मराठी भाषांतर । (४२) [प. १२

ह

देत्युत्तरस्य ' सू ४१ या सत्रान्वथे, “ उद्‌ ' च्य़ापुढे असणाऱ्या स्था) ला पृव- सवणांदेश प्राप्त होतो अश्या ठिकाणीं ' आदेःपरस्थ ' स० ४४ हे सत्र प्रवृत्त ह त व ' स्था ' च्या आदिवणांचे- म्हणज सकाराचे-जागीं पूर्वसवणादेश हाऊन, ' उत्थानम्‌ असें रूप सिद्ध हाते. )

नाप्येतयार दुगद्विभाव उभयारपि पराथेत्वेन तद्यागात्‌ ।

वरील सूत्रांत व ह्या परिभापेंत अज्वाद्विभावहि नाहीं,--ह्यणजे एक प्रधान व

दुसरें गोण असा संबंध नाहीं. कारण हीं सूत्रे व हा परिभाषा ( स्वतःच्या उप- यागाकरितां नसून ) इतर सूत्रांच्या उपयोगाकारेता सांगितली आहेत. त्यामळे ( 'गुणानां च परार्थत्वात्‌ असग्बन्धः समत्वात्‌ स्यात ह्या न्यायाने ) त्यांच्यांत अद्भा क्विभाव रां शकत नाहीं. ( कारण विद्देपणे जरी विशष्य़ास गुणीभूत असतात तरी त्यांचा आपसांत समान दजा असल्यामुळे, त्यांच्यांत परस्परांत प्रचानगोणभाव राहूं शकत नाहो. )

अनेकाळू्‌ शिदिति सूत्र सवेश्वेतत्पारभापाबाधित पव गृह्ते ।

' अनकाल्‌ शित्सवेैस्पर * सू. ४५ ह्या सुत्रांतील “सव राब्दाने ' निदिव्य मानस्पर' ह्या परिभापेनें बाधित जा स्थानी त्याचच म्रह्मण करावें. (सत्रांत ज्याचा उच्चार केला आहे ताच स्थानी समजून त्याच जागी. आदेश करावा; ' येन विविस्तदन्तस्य ' किंवा “ यदागमाः' ही पारिभाषा लावून स्थानीचे ग्रहण करूं नग्ने. असे केल्यास, "पाद: पत्‌ ' सू« ४१४ ' जराया जरसन्यतरम्य़ाम्‌' स० २२७ इत्यादि सृत्रान्वय्रे * सुपदः ' : नेजरस: ' अशा जीं रूपं, ' निर्दिडप्रमान ' परिभाषा लावल्याने, सिद्ध हातात ता न होतां, ' पद: ' “ जरस: ' अशी रूप होतील व तसेच ' उद्स्थात असं रूप न होतां, ' उत्थातू ' असं रूप होईल हं पूर्वी सांगितलेंच आहे )

यत्त्वादेः परस्याळा 5न्त्यस्येतावेव तद्वा घकार्धिति, तन्न । उद्स्थाद - ति सूत्रविषये$स्याः ' पाद: पाद'ति सत्रे भाप्ये सज्ञारितत्यात्‌ । नाप्येत- योरिये बाध्िका एतयोनिविषयर प्रसडभषदिति तिवबिशतारात सूत्रे कयटः

कित्येक अस ह्मणतात की ' आदे: परस्य़ ' व ' अलोन्त्यस्प्र ' 6 सत्रे ' निटि इप्रमानस्य ह्या पारिभापेचे बाबकच मानले पाहिजेत ( कारण ही परिभाषा ' पष्टी स्थानेप्रोगा ! ह्या पूवसूत्रांत पठित आहे व वरील दोन सूत्रे परसूत्रे आहत. त्यामुळे ' विप्रतिपेधे पर कार्यम्‌ ! ह्या न्यायाने ती सत्रे द्या परिभापेचां ब्राधक होतात )---

पण हें ह्मणणं बरोबर नाहीं. कारण ' पादःपत्‌ ' ६-४-१२० ह्या सूत्रावरांल भाष्यांत उद: स्थास्तम्भो: पूवस्य' ह्या सूत्राने 'उद्स्थात्‌ ' हे रूप सिद्ध करितांना, भाष्यकारांनी : निर्दरय्रमानस्य ' हवी परिभाषा लावून 'आदेःपरस्य' हें सूत्रहि लाविले आहे (-ह्मणजे ह्या दोहोचाहि एकेच वेळीं उपद्राग केला आहे. त्य़ा दोहीत बाध्य़रबावकभाव मानला असता तर, दोहोंचा युगपत्‌ उपय्रोग केटा नसता. ) तसेच, ' नि्द्र्य़रमानस्य्र ' ही

५-९) (४४) [ परिभाधन्दुरीखराच

परिभाषा ह्या खत्रांचा ब्रांच करणारी आहे. असेहि समजू नये; कारण ति विशत: ६-४-१४२ ह्या सत्रावरील भाव्याच्य़ा टीकेत केंग्रटाने असं हाटले आहे की, ही परिभाषा ह्या सूत्रांचा बाब करिते असं म.नल्प्रास, हीं सूत्रे कोठेंहि प्रवृत्त होऊं शक; णार नाहींत व त्यामुळे निरवकाश - ह्ागजे व्यर्थ --ठरतील ( कारण ही परिभाषा त्या सत्रांचा बाथ करित असं मानल्प्रास, ' उद॒ःस्थास्तम्भाः ' ' त्यदादीनामः इत्यादि सत्रांत पष्टीविभक्तींत निर्दि असलेले स्था, स्तम्भ, त्यदादि सर्वनामे इत्यादि संपणे शद स्थानी मानावे लागतील, व त्यांच्परा आदि किंबा अन्त्प्र अवप्रवाचे जागा. आदेश होत नाहींत असे मानावे लागल; व तखे मानल्यास, ' आदेःपरस्य ' च 'अळो$न्त्पस्प्र ही खत्रे प्रवृत होण्यास पकडि उदाहरण सांयडगार नाहीं व ती खर्त्रे मुदाम केळेठीं असून देखील निरुपप्रोगी ठरतील, ) अकज्वबिषये तु नाय न्याय: स्थानिवद्भावेनेव तन्मध्यपतितन्यायेत

तद्वध्येव कार्येजननातू ।

पण ( 'अव्ग्रयसवंनाश्राम्‌ अकच्‌ प्राकू टे:' सू. २०२६ ह्या सत्राने ) जेथे 'अकचू झाला आहे तेथे “ निदिड्य़मानस्य़ ) ही परिभाषा लागत नाही. कारण तेथे * तन्मध्य. पतितस्तद्‌ प्रहणेन गृह्यते '--परिभाषा ९० ह्या न्यायाने (* टि "च्या पूर्वा झाळला “*अकचू * शब्दाच्या मध्य़े पडला असल्प्रामुळे,) अकचसहित शब्द अकच्रहितच आहे अशी स्थानिवद्भावासारखी बुद्धि करून, ( “* सवे ' शब्दाला जस कार्य होते तसच * सर्वेक ' शब्दालाहि ) काय्रे होऊं शकते. (-ह्मणज ' सवकेपाम्‌, ' “ सर्वेकस्मिन ' इत्यादि खूप ' सर्वेबाम्‌' “ सवेस्मिन ' प्रमाणं लिद्ध होऊं राकतात, )

इथे चावयवषष्टोविषयेपि । अत “णवतदाः स; सा ' विति सत्बमतिस्य इत्यत्रापसर्गतकारस्य न । निर्दि्यमानयुप्मदाद्यवयवमपर्य- न्तस्येव यूयादया न त्वतियूयमित्यादो सोपसर्गावयवमपयंन्तस्येति बाध्यम । पादःपदिति सूत्रे ' षष्ठीस्थाने ' हति सूत्रे च भाप्ये स्पण्रेषा ॥१२॥

( * पष्टी स्थानेप्रोगा ' ह्या सूत्रावरून ही पारिेभाषा काढली असल्यामुळे, ज्य़ा सत्रांत स्थानबष्टींचा निदेश आहे तेथेंच ही परिभाषा लागते व ज्य़ा सूत्रांत इतर प्रकारच्य़ा संबंधवाचक षष्ठीचा प्रयोग असलेल तेथे ही परिभाषा लगत नाहीं-ह म्हणणे बरोबर नाही. असं प्रन्थकार सांगतात ) अवयवावयावभाववाचक पष्ठीचा जेथे निर्देश केला असतो तेथें देखील ही परिभाषा लागते. म्हणूनच “ अतिस्य: ह्या ठिकाणीं, ' अति ' ह्या उपसर्गातील तकाराचे जागीं ' तदोः सःसावनन्त्ययो: ! ह्या सूत्रान्वयें सकार होत नाहो, ( कारण ' त्यदादीनामः ' सू. २६५ ह्या सूत्रांतील ' त्यदादीनाम्‌ ' ह्या शब्दाची ' तदोःसःसी ' ह्या सूत्रांत अनुवृत्त हाऊन, 'त्यदादीनां तदोः सः * अस्ना अथे होतो व त्यदादीनाम्‌ ' ही अवग्रवपष्टी होते, व ' त्यदादीनाम्‌ ' हें अनुवृत्त पद ' तेदो: सः सो' ह्या सूत्रांत निर्दिर्य्रमान

प्रराठी भाषांतर ] (४५) [प. १२-१३

च

असल्यामुळे, त्यदादींचा अवग्रव जो तकार त्याचच ठिकाणीं सकार होता. “ अति हा निपात त्यदादांचा अवग्रव नसल्यामुळे, त्यांतील तकाराच जागीं सकार होत नाहीं. ह्यावरून हे स्पष्ट आहे की, ' निदेरयरमानस्य ' ही पारिभापा अवय्वषष्ठीचे ठिकाणी देखील लागू पडत ), म्हणूनच * युष्मद ' * अस्मद्‌ ' हे सूत्रांत नि्दिड्यामान म्थानी असल्यामुळें, त्य़ांच्य़ा * मपप्रेन्त ' अवयवाचे जागीं 'यूय' 'वग्न' अस आदेश होतात, निपातसहित ' युप्मदू ' अस्मद ' ह्यांच्या मपय्रन्त अवयवाचे जार्गा “यूय़ ' 'वय' हे आदेश होत नाहींत. त्यामुळेच * अतियूयरम्‌ ' * अतिवग्रम्‌ ' अक्षी रूपें सिद्ध होतात. ( ' यृयवय्रा जासे ' सू० ३८८ ह्या सूत्रांत ' युष्मदस्मदाः' हे पद अनुवृत्त होते व ' मपयन्तस्त्र ' सू० ३८३ ह अधिकारसूत्र प्रवृत्त होऊन, “यूय- वयन जासि ! ह्या सूत्राचा “ युप्मदस्मदोः मपयेन्तस्य यूय वय इति आदेशास्तः जाम पेर सति' असा अर्थ होतो. येथ अनवृत्त * युप्मदस्मदोः ' हें पद निर्दिइग्रमान अस ल्यामळें ब अवयवपप्ठी असल्य़ामुळे, * युप्मद ' “ अस्मद्‌ ' शब्दांचा जो मपयन्त अवयव त्याचेंच जागी ' यूय' “'वय़' असे अनुक्रमें आदेश हातात; * आत ' ह्या निपात साहित 'युष्मद्‌! 'अस्मद ' शब्दांच्या मपयेन्त अवयवांचे जागीं तसे आदेश होत नाहीत, कारण “ अति * हा निपात * युष्मद्‌ ' ' अस्मद्‌ ' ह्यांचा अवयव नसून भिन्न शब्द आहे; त्यामूळे अतियूय़रम्‌ु आअतिवयम्‌ अशीं ख्पं सिध्द होतात ) * पादः पत्‌ ६-४-१३० व ' षष्टी स्थानेयांगा ' १-१-४९ ह्या सूत्रांवर्राल भाष्य़ांत ह्या पारभापेचा उहछुख केला आहे.

पारभाषा १३

ननु चेतेत्यादो हस्वस्येकारस्य प्रमाणत आन्तर्यादकारापि स्यादत आह---

' चेता ? (-' चि -- तास्‌ -- डा ? ) इत्यादि ठिकाणीं ऱ्हस्व इकाराचें जागीं अकारहि व्हावा; कारण “ इ व “* अ हे दोन्ही वण ऱ्हस्व असल्यामुळें, त्यांच्यांत प्रमाणरूपीं ( एकमात्रा असगे हे ) सादूइय़र आहे; (तसें न व्हावे) म्हणून ही परिभाषा सांगतात.

यत्रानेकविधमान्तये तत्र स्यानत आन्तये बठीय: ॥ (३ ॥ '* जेथे अनेक प्रकारचें सादूइय ( दोन व्णांत ) असतें तेथें, स्थानामुळें होणारें सादूइय हें सवांत अधिक समजावें.? (* चेता ' ह्या ठिकाणीं “ सावेधातुकाधेघातुकत्रोः' सू. २१६८ ह्या सूत्राने ' चि ' घातूच्या अन्त्य इकारास गुण पावला आहे; “* अदेड्‌ गुण: सू० १७ ह्या स॒त्रा-

पृ. ११] (४६) [ परिभाषेन्दुशेखराच

प्रमाणे, * अ ' * ए ! 'आ' ह्या तिन्हा वणाना गुण संज्ञा आहे. तर मग इ व “अ उ हे दोन्ही वणे हृस्व असून त्य़ांची एकच मात्रा असल्यामुळें, त्य.च्य़ांत सादृश्य आहे म्हणून, * चि ह्यांताल अन्त्य “इ ' चें जागा “अ? असा गुणख्पी आदेश काँ न व्हावा अशी शेका उत्पन्न हाते. ह्या शकेचे निवारण ही परिभाषा कारत, व स्थानी- चे जागी होणारा आदेश कसा असावा हं सांगते. ह्या परिभापेप्रमाणे, ' इ ' बै

कण्टस्थान असल्यामुळे-' ह ' चे जागी 'अ' असा गुणखू्पी आदेशन होतां, "ण च

कण्टताठुस्थान असल्यामुळे, आणि ' ह ' व: ए? यांत ताळुरूपी स्थानसाम्य असल्य़ा- सुळ, ' इ ' चें जागी ' ए' असा गुणरूपी आदेश होता )

अनेकविचं स्थाना्थंगुणप्रमाणकृतम्‌ । अत्र मान, 'पप्ठीस्थाने इत्यत एकदेशानुवृत्त्या स्थानेग्रहणेञनुवतंमान पुनः 'स्थाने$न्तरलम' इति सूत्रे स्थानम्रहणमेब । तद्धि तृतीय्रप्रा विपारिणम्य वाक्यभदेन स्थानिनः प्रसद्दे जायमानः साति सम्भवे स्थानत एवान्तर तम इत्यथकम । तमबग्रहणमेवा- नेकविधान्तथसत्तागमकम्‌ , स्थानत: स्थानेनेत्यथेः ।

ह्या परिभाषपेतील ' अनकविधम्‌ ' ह्या शब्दाचा स्थान, अर्थ, गुण, व प्रमाण ह्यानी प्रात्प इनळेल ( सादृश्य ) असा अथ आहे. ' पष्ठी स्थानेग्रागो? ह्या सूत्रांतील 'स्थानयोगा' ह्या शब्दाचा एकदेश ' स्थाने ' ह्या शब्दाची ('क्कांचेदेकदेशो 5"यनवतेते! प. १८ ह्या न्याय़रान्वयरे ) स्थानेषन्तरतमः ' ह्या सूत्रांत अनवृृत्ति होत असून देखील, पन्हा त्य़ा सूत्रांत ' स्थान ! ह्या शब्दांच ग्रहण केळ आहे त्यामुळे, ही पारमापा सिद्ध होते ह्या सूत्रांत ' स्थान ' ह्या शब्दाच पुन्हा जे ग्रहण केले आहे तें अशा करितां केले आहे कीं * स्थान त्याने5न्तरम: ' असं सूत्र समजावे, व)-सूत्रांत असलेल्या 'स्थाने' ह्या सप्तम्यन्त शब्दाचा तृतीया विभक्तीत विपारणाम करून ( म्हणज्ञे 'स्थाने ह्याच्या जागीं ' स्थानन ' अस करून ' स्थाने स्थानेन अन्तरतमः' अस जे वाक्य तयार हात त्याचो ) दोन भिन्न वाक्ये करावी; ( पक वाक्‍य ' स्थांन अन्तरतमः भर्वात,! दुसरं वाक्य 'स्थानेन य: अन्तरतमः स एव भर्वति? ) व ह्या दोन वाक्यांचा अथर असा होतो की स्थानींच जागी आदरा होण्याचा प्रसंग आला असतां, संभव असल्यास, तोच आदेश करावा कीं ज्प्रांच स्थानीशीं ' स्थानतः ' सादूइय आहे. ( वरील पंक्तीत * सीत सम्भव ' अस म्हटल आहि त्याचा अथ असा आहे कीं जेथ स्थानत: आन्तर्य सभवत असेल तथ स्थानीचे जागा असाच आदेश करावा कीं ज्य़ाच स्थानीशा स्थानत: सादुउय्र आहे. परतु जेथ अनक वणा स्थानतः आन्तय़र असल तेथे आभ्पन्तर किंवा बाह्य प्रयत्नांच्या साम्यरत्वामळे जा वण अन्तरतम ठरत असेल त्य़ाच वणोचा आदेश करावा. जस--_'उदः स्थास्तम्मोः:' सू« ११८ या सूत्राने ' स्था ? व 'स्तम्भ' यांतील आदिस- काराचे जागी “ उदू ' यांतील दकाराच्य़ा सवर्णांचा आदेश होणे सांगितले आहे.

मराठी भाषांतर । (४७) [प. ११

स्थानतः साम्य पाहू गेटपास ' लुतुलसानां दन्ता: ' या शिक्षावचनान्वग्रे सकाराचे जागी ल,त,थ, द, घृ,न,वल य़ा सवे वणोची प्राप्ति हाते; अशा ठिकाणीं ज्या वणांचा आभ्गप्रस्तर किंवा बाह्य प्रयत्न सकाराशीं जुळता त्याच वणींचा सकाराचे जागीं आदेश करावा. सकाराचा आभ्प्रन्तर प्रयत्न वराल सवे स्थानतः सरश वणोहून भिन्न आहे, परतु सकाराचा व थकाराचा बाह्य प्रवव्न सारखाच आहे. ह्मणून सका- राच जागां थकारादरश होता. सारांरा, ही परिभाषा जञापकसिद्ध किंवा न्यायासद्ध नसून पागिनीयसृत्रांतूनच निघाली असल्प्रामुळे ती सत्रासिद्ध वाचानकी समजावी ) ' अन्तरतमः ' ह्या ठकाणा ज * तमप्‌ ' ग्रहण केल आह त्यावरून हे स्पष्ट हात कीं साहद्य अनेक प्रकारचे असत. परिभापतील ' स्थानतः ' ह्या शब्दाचा अथ ' स्थरानन ' असा आहे. ( ग्रेथांल ' तस ' प्रत्यय तृय्रीयावभक्तांचा द्यातक आह. )

तत्र स्थानत आन्तर्यमिकायणचीत्यादी प्रसिद्धमेव ।

( आर्तय्रे - ह्मणने सादश्य---अनेक प्रकारच असत असं वर ह्यटल आहे, व ते प्रकाराहे वर सांगितत्ट आहेत. आतां, प्रत्य्रक प्रकाराच्या सारऱ्य़ाचे उदाहरण ग्रन्थकार देतात. ) ' इकोग्रणांच ' स० ४७ इत्यादि सूत्रांत, उच्चारणस्थान एक अस- ल्यामुळें होणारं स्थानसाटरय प्रासेद्धच आहे (इ, ऊ, क, ल ह्यांच जागीं यणादेंश होतो असा “ इकोयणांचे ” ह्या सत्राचा अथे आहे; पण 'इ'च जागा “य्‌? च कां व्हावा, “चू कांहोऊंनय्रे, 5 उ" चेजारगी "व चकांव्हावा' र, ल्‌ यकां हाऊंनबे ? ह्याच कारण हच कां, 'इ' व य ह्यांचे उचचारणस्थान--' तालु '-एक्च अस- ल्य़ामुळ,' इ चे जागीं ' य्‌ ' हाच आदेश हाता; व रळ ह्यांच उच्चारण स्थान भिन्न असल्यामळे, ' इ चे जागां ' व * किंवा किंवा * र? असा आदेश हात नाह तसेंच 'उ" चें उद्चारणस्थान ओष्टय व ' व) चे उच्चारणस्थवान दन्तोष्ठ असल्यामुळें व त्यांच्या उच्चारणस्थानांत ओउस्थानरूपीं स्थानस!टरपर असटप्रामुळे, उ' च जागी * ब ' हाच आदेश होता, ' य किंव! किंवा र॒' असा आदेश होत नाहीं. तसेंच क, ल संबंघाने समजावे

अर्थेतः पददज्ञित्यादी । स्थान्यर्थामिघानसमथस्येवादेशतेति सिद्धा- न्ताद्यदर्थामिथानसमर्था यः स तस्यादेश इति तत्समानार्थतत्समानवणपा- दु.दीर्नाते।

: पहक्नामास्ह्ान्निशसन ' सू० २२८ ह्या सूत्रांत, स्थाना व आदेश ह्यांचे अर्था- मुळें होणारें सादरय आहे. ( ह्मणजे पाद, दन्त. नासिका, मास, हृदय़ इत्यादिकांचे ठिकाणीं अनक्रमे होणाऱ्या पद , दत्‌, मास, नस, हृद ह्या आदशांचा जा अथ आह ताच त्याच्या स्थानाचा अथ आहे , स्थानीचा जा अथर आहे ता सांगण्यास जा समथ असता ताच त्याचा आददा हाऊ दाकता असा [सढान्त असदयामळ, ज्या स्थानाच्या अथाच आभिधान करण्यास जा आददा समश्र आह ताच आदटदा त्या स्थानाच जागा

प. १२ | (४८) [ परिभाषेन्दुशेखराचे

होऊं शकतो. ( ह्यमणूनच ' पद्दनोमास्‌ ह्या सूत्रांत, उप्रांचप्रा जागा ' पद ' दत ' हृत्यादि आदेळ सांगितले आहेत त्यां स्थानाचा निदेश कलला नाहीं तरी, ) अर्थ- साटड्यामुळे व वर्णसाइड्य़ामुळें, हे आदेश “पाद' ' दन्त ' इत्य्रादिकांचे जागीं अनुकने होतात. )

तृज्वत्क्रोष्टि्रिति च ।

( कांहीच्य़ा मते * पद्दननस्‌ '-ह्या सूत्रांत सांगितलेले * पद्‌ , दत्‌ , नसू , मास इत्यादि आदेश नर्सन स्वतंत्र शब्द होत; कारण जर ते आदेश असते तर, ज्या म्थानींच्प्रा जागीं ते व्हावयाचे, त्या स्था्नींचाहि निदेश पाणिनीने सूत्रांत केला असता. सारांदा ' पहन्‌ ' हें अथसाइइय़ाचे सवसंमत उदाहरण नसल्यामुळे, प्रन्यकार अर्थे- साहड्य़ांचे दुसर उदाहरण देतात. ) * तूज्वत्क्रोटूः ' सू २७४ हे देखील अर्थसाइऱ्य़ाचें उदाहरण आहे. ( 'कराष्ट' शब्दांचे जागा सवनामस्थानांत तूजन्तासारखा आदेश होतो असा * तूज्वत्काष्ट: ! ह्या सत्राचा अथे आहे. आतां * कते! * भते ' इत्यादि शब्द तृजन्त आहेत व “ क्रॉप्ट ' शब्दहि तूजन्त आहे. 'कोष्ट' शब्दाच्प्रा जागा जर तुजन्ता- सारखा आदेश व्हावा असें आहे, तर मग ' क्रोष्ट ' शब्दांच ज'गीं * कते? किंवा “भतू' अक्षा तूजन्तराब्दांचा आदेश कां होऊं नग्रे ? ह्याला उत्तर हेच की, ' कर्त) “भरते शब्दांत व ' क्रोष्ट॒ ' शब्दांत अ्थेसाइइय़ नाहीं, ' क्रोष्ट॒ ' व ' क्रोष्ट ' शब्दांत अर्थ- खादइय़ आहे; कारण दोहोंचाहि अथ एकच-- ह्मणजे ' कोल्हा ' असा--आहे, व दोग्ही शब्द 'कुश आव्हाने रादनेच' ह्या एकाच धातूपासून निघाले असून, एक 'क्राष्ट' शब्द “तुन प्रत्यय़ान्त व दुसरा ' क्रोष्ट ' ॥द्व “ तूच ' प्रत्यय्नान्त आहे. ह्या सा इऱ्या- सळें, ' क्रोष्ट ' च जागी ' क्रोप्टट ' असाच आदश होतो )

गुणता वाग्घरिरित्यादी ।

गुणामुळें होणाऱ्या साहऱ्य़ारच उदाहरण * वार्ग्घार: ' इत्यादि आहेत, ( “गुण? ह्मणजे 'वमे. स्थान, अथ, गुण व प्रमाण हे सवे वर्णाचे धर्मच आहेत. पण ज्याअथी त्यान, अर्थ, व प्रमाण यांचा पृथक निर्देश केला आहे त्य़ा अर्था ग्रेथे ' गुण ' ह्मणजे ह तीन घर्म सोडून इतर घर्म ध्यावे. ते हृतर घम ह्मणजे प्रय्रत्न इत्यादि. प्रयत्न वास्तविक वणाचे ठिकाणी नसून उच्चारणाऱ्य़ाचे ठिकाणा असतो; तथापि ता उच्चारणा- मुळें वणोच्य़ा ठिकाणा संक्रमित होत असतो असे मानून त्याला वणंघर्म समजावा आतां ' वाचून“हरि: ' ह्याचा सान्घ करितांना, “चो: कुः' सू, २७८ ह्याने 'वाकू--इरि- असं होऊन, ' झलां जशो5न्ते ' सू० ८४ ह्या सूत्राने ' वागून“हारि ' असे होतें. पुढें “झयो हा$न्यतरस्याम्‌' सू० १५९ ह्या सूत्राने झय़ाच्य़ापुढे अललेल्य़ा 'ह' ला विकल्पें- करून पृवसवणे आदेश पावला आहे. पूर्वैवण जो ग्‌ त्याच सवण 'क्‌ ख्‌ घ्‌ इः' आहेत, कवगार्तल पांचहि वणांचं हकाराशीं स्थानतः सादुर्य आहे हें 'अकुहाविसजनीयानां कण्ठ!: द्या शिक्षावचनावरून स्पष्ट होते. तर मग हे पांचहि वणे हकाराशी स्थानतः सदुश असल्या-

मराठी भाषांतर ] ( ४९ ) प. (१९-१४

मुळें, ह्यांचय्रापकीं कोणता वर्ण ध्यावा ? आभ्ग्रन्तरप्रयत्नसाम्य पाहूं गेल्यास, हकारांत व कवगोत अभ्प्रन्तरप्रयत्नसाम्य नाही; कारण कवगांचा ' स्पृष्ट ' हा आभ्पन्तरप्रयत्न आहे व हकाराचा “विवृत' हा आभ्यन्तरप्रयत्न आहे. बाह्यप्रयत्नसादूइय़ पाह गेल्यास, जसा “हवणे' घोष, नाद, संवार, व महाप्राण ह्या चार बाह्यप्रयत्नांनीं युक्त आहे तसा कवर्गा- तील फक्त एकच वणे--म्हणज़ घकार--आहे; इतर वणाचे बाह्य प्रयत्न भिन्न आहेत. म्हणून बाह्यप्रयत्नरूपी गुणसादुय़ामुळे, हकाराचे जागां पूर्वेसवणे ' घकार ' होऊन "वार्ग्ोरे?' असें वेकाल्पिक रूप होतें. (पहा बालमनोरमा द्वितीय्रावृत्ति, पान ५-६) प्रमाणतो 5 दूसो 5 सेरित्यादो ।

प्रमाणाने होणाऱ्या सादुइय़ाचें उदाहरण 'अदसो 5सेः' सू० ४१९ इत्यादि होय, ( प्रमाणसादूडग्रामुळेंच, ऱ्हस्व स्वराचे व व्यंजनाचे जागी ऱ्हस्व ' उ' , व दीघ स्वराचे जागीं दीर्घ 'ऊ' असा आदेश “* अदसो5सेः' ह्या सृत्रान्वयें होतो; कारण त्यांच्यांत मात्रासादृश्य आहे.

' स्थाने $ न्तरतम ' सूत्र भाष्ये स्पप्रेंषा ॥ १३॥

'स्थाने 5न्तरतम:' १-१-५० ह्या सृत्रावर्राल भाष्यांत ही परिभाषा सांगितली आहे.

परिभाषा १०

ननु प्राडवानित्यत्र * प्रादूहाढे ' ति वृद्धिः स्यादत आहे--

: प्रादूहोढाढ्यपेप्येप्‌ -- सू० ७३ मर्धील वार्तिक--- ह्या वार्तिकाने ' प्रोढवानू ' येथे वाद्धि व्हावी. (“ प्र? ह्या उपसगोपुढे ' ऊह', ' ऊढ', ' ऊढि?, “ एष ' 'एप्य' आल्प्रास, पूवापर स्वरांचे जागीं वृद्धिरूप एकांदर होतो असं वार्तिक असल्यामळे, : प्र -- ऊढ ह्याचा ' प्रोढ ' असा संधि होतो. आतां, 'प्र - ऊढवान_ येथे प्र! ह्या उपसगापुढें ' ऊढवान्‌ ? शब्दांत असणारा 'ऊढ' शब्द आहे. म्हणून “ प्रोढवान्‌! असा सन्थि न होतां, वृद्धिरूप एकादेश होऊन ' प्रोढबान्‌ ' असा सन्थि व्हावा; तसा सन्थि न व्हावा, ) म्हणून ही परिभाषा सांगतात;

९ दू च र अथवदूग्रहणे नानथकस्य ॥ १४ ॥

“जथे सूत्रांत अर्थवान्‌ शब्दाचे ग्रहण केलें आहे तेथे त्या शब्दाने अनर्थक शब्दाचं ग्रहण होऊं शकत नाहीं.!'

विशिष्टरूपोपादाने, उपस्थितार्थस्य शाद्दं प्रति विशेषणतयान्वयसम्भवे त्यागे मानाभावो 5स्या मूलम्‌ ।

सूत्रांत विशिष्ट शद्द उच्चारला असतां, त्याच्या बरोबर उपस्थित झालेला त्याचा अथे त्या शब्दुस्वरूपाचें ( शब्दाचं ) विशेषण संभदत असतांना, ता विशेपणीभूत अथ

प. १४] (५०) [ परिभापन्दुरेखराचं

सोडून देण्यास कांही प्रमाग नाहीं, हेंच ह्या परिभाषच बोज होय (व त्यामुळे ती युक्ति सिद्ध समजावी. एखादा शब्द उच्चारला असतां नसा त्याचा वणानुक्रम लक्ष,त येता त्याचप्रमाणे त्या व्णानक्रमाबरोबरच त्याचा अथाह मनांत ग्रेता सारांश, शब्द उच्चा- रल्य़ाबरोबर त्याची वणानुपूर्वी व त्याचा अर्थ या दोहोंचा एकच वेळीं बोघ होत अस. ल्यामळें व सत्रनि्दिष्ट कार्रे अर्थाचे ठिकाणीं करणें संभवत नसल्प्रामुळे, अथे शब्द- स्वरूपाचे विशेषण हाता, ग अमक अथाचा हा शब्द आहे. असा बोघ हाता. अशा तऱ्हेचा बाघ होत असल्प्रामळें, शब्दस्वररूपांत अन्वित-ह्मगजे संत्रद्ध-असलेहपा अर्था- कडे दुलक्ष करून केवळ शब्दस्वरूपाचे ग्रहण करणे अनुचित होय. याच न्यायाच्या पाय़ा- वर ही परिभापा रचली आहे, व त्यावरून हे सिद्ध होतं की, वणानुपूर्वीवाशिष्ट अथवान्‌ शब्दाने तशा अनथक शाब्दाचें ग्रहण करतां येत नाहीं. ह्मणूनच ' प्रादृहोढ ' य़ा वाति- कांत करमेणिक्तप्रत्ययान्त अथवोन्‌ “ऊढ' शब्द उच्चारला असल्य़ामुळ, कतोरेक्तवतूप्रत्य- यान्त 'उढवतू या अर्थेवातू शब्दामध्ये जा अनथक 'ऊढ' हा भाग आहे, त्या भागाचे वार्ति- कांत उच्चारलेल्या अर्थवानू 'ऊढ' शब्दाने ग्रहण करितां ग्रत नाहीं. येथें हे लक्षांत ठेवावं कीं ' क्तवत्‌ ) हा संपूर्ण कतरिप्रत्यग्न जरी अथवान्‌ आहे तरी त्य़ांतील 'क्त' हा एकदेश अशरेवान्‌ नाहीं. म्हणूतच “वहू--क्तसऊढ' याने 'वह--क्तवतरऊढवत? यांतील “ऊढ चें ग्रहण करतां ग्रेत नाहीं, आणि त्यामुळें 'प्रन-डढ? येथे जसा वृाद्धिरूप एकादेश होऊन 'प्राढ' असे रूप होतं तसं 'प्र--ऊढवान्‌? या स्थळी 'प्र' या उपसगापुढे अथेवान्‌ 'ऊढ* शब्द नसून अनथक 'ऊढ' शब्द असल्य़ामुळे वरील वातिक लागूं पडत नाहीं, व वादध- रूप एकादेदा न होतां 'आद्गुण:' सू. ६९ याने गुणरूपी एकादश होऊन 'प्रोढवान! अस खूप होत. )

अत्रार्थ- कडिपितान्वयव्यतिरेककल्पितः शास्त्रोयो पि ग्रह्मते इति सटू-्याया हते सुत्रे भाष्ये स्पण्म्‌ ।

“खैख्पाय़ा:'-'1-१-२२ या सूत्रावरील भाष्य़ावरून स्पष्ट हाते की, या परिभापे- तील “* अथ * या शद्वाने ( जसं अन्वयव्यतिरेकासेध्द लाकिक अर्थाचे ग्रहण होतें तसेच ) व्पाकरणशास्थरांत प्रसिध्द असलेल्या अन्वय्रड्पतिरेकासध्द शास्त्रीय अर्थाचे ग्रहण होते. (लोकिकव्य़वहारांत केवळ प्रकृति किंवा कवळ प्रत्यय यांचा कधींच उप- योग केला जात नाहीं. दोहोंचा मिळूनच उपय्राग केला जातो आणि प्रकृति व प्रत्यरय़ मिळून सिध्द झालल्य़ा अखंड शाब्दानंच अथबाध होतो, व ता अन्वय्र- वप्ातरेकांन जाणला जातो. 'तत्सत्वे तत्सत्वम्‌'' याला 'अन्वय' म्हणतात व 'तद्सत्वे तदसत्वम? ग्राला “वप्रातिरिक' म्हणतात. 'अश्व' हा शब्द उच्चारल्य़ास घोड्याचा बाघ होता, न उच्चारल्य़ास तसा बोघ होत नाही; म्हणून 'अश्व' हा शब्द “घोडा! या अर्था- चा वाचक ठरता. लाकिकव्य़वहारांत केवळ प्रकृति किंवा केवळ प्रत्यय उच्चारला असतां जरी अर्थबोध होत नाहीं तरो व्याकरणशा-सखांत प्रकृति व प्रत्प्रय यांचे भित्च अथ

मराठी भाषांतर ] (९१) [प. १४

कलटिपलेले आहेत व प्रत्यक प्रत्ययाचा भिन्न अर्थ कल्पिलेला आहे. 'क्त' या प्रत्यय्माचे अर्थाहून 'क्तवतू? य़ा प्रत्यय़्ाचा अथे भिन्न आहे. अशा प्रकारच्या कल्पित अर्थाचे देखा या परिभाषेत ग्रहण केले आहे; व या कलिपत अर्थाचा देखील वर सांगितल्याप्रमाणें अन्वयव्य़ातरंकानेंच बाघ होतो. जसं 'क्त' उच्चारला तरच त्य़ाच्या कल्पित अर्थाचा बोध होतो, नाहोंतर होत नाही. म्हणूनच “ क्तवत्‌ * प्रत्ययान्तानें * क्त ' प्रत्यय़ान्तार्चे ग्रहण होत नाहीं. ) इयं वणेग्रहणेषु नेति लस्येत्यत्र भाष्ये स्पष्टम्‌ । अत पवेषा विशिष्टरू- पोपादानविषयेति वृद्धा: । पतन्मूलकमेव येनविधिरित्यत्र भाष्ये पठ्यते$ले- वानथकेन तदन्तविधिरिति ॥ | जेथे सूत्रांत व्णांचे-ह्मणजे अलाचे-प्रहण कळलें आहे ( व त्य़ा वणाला कार्य होणें सांगितले आहे ) तशाठिका्णी ही परिभाषा लागू पडत नाहीं असें * लस्य ' ३-४-७७ या सुत्रांवरील भाष्य़ांत सांगितल आह. ( जले ' इकोयणचि ' सू. ४७ या सूत्रांत इकाचें-ह्मणज़ इक प्रत्याहारांतील इ, उ, क्र, लु य़ा वर्णांचे-गप्रहण केळे आहे व अस सांगितले आहे कॉ, “इक प्रत्य़ाहारांतील वणापुढे 'अच्‌' आल्यास त्याच जागी यणांदेरा करावा. य़ा सूत्रांत वणंग्रहण कल असल्यामुळे, अश्या ठिकाणीं ही परिभाषा लावल्यास, जथे अ्थवान्‌ इकापुढे 'अचः येतो तेथेंच यणादेश करावा, इतरत्र करूं नये, असा अनि सृत्राथे होईल, व त्यामुळ * दुधिन-अन्रन ) किंवा '* मधु--अत्र ' येथें यणादेश न होण्याची आर्पात्त येईल; कारण 'दुघि? व “मधघु' यांतील अन्त्य '३क! अर्थवान्‌ नाहीं. तसंच 'अत- इज सू« १०९५ यांत अवणांचे ग्रहण केलं असल्य़ामुळे, येथें ही परिभाषा लावल्यास, ' अस्यविष्णो: अपत्यम्‌ इः' अस “इज! प्रत्यय लागून रूप दाईल; कारण “अ हा : विष्णु * शद्वाचा वाचक असल्याने अथेवान्‌ आहे; पण 'दशरथस्य़ अपत्यम्‌ दाशरधिः' असें इष्टरूप सिद्ध होणार नाहं, कारण “ द्रारथ ? यांतील अन्त्य अकार अर्थवान्‌ नाहीं. ही आपत्ति टाळण्याकरितांच ' इयं व्गप्रहणेषु न ' अस हटल आहे.) हणूनच प्राचीन वेय़ाकरणांनी असं ह्ाटलें आहे कीं, जेथे वणांनुपूर्वाविशिट्ट ( वर्णसमुदायरूप ) शद्- स्वख्पाचे ग्रहण केळ आहे तेथेंच ही. परिभाषा लागते (व जेथे केवळ अलाचे ग्रहण केलें आहे तेथ ही परिभाषा लागत नाहीं, ) ' इये वणंम्रहणेघु न ' याच सिद्धान्ताच्या आधारावर ' येन विधि:' १-१-७२ या सूत्रावरील भाष्यांत “ अलेवानर्थकेन तदन्त- विधिः' अस वार्तिक पठित केले आहे (व त्या वार्तिकाचा अथ असा आहे कीं * येन विघिः' या सूत्रान्वयें अन्थकानें तदन्तविधि करणें असेळ तर तो अनथक अलानच कराबा. यावरून हें सिद्ध होते की, जेथें वणससुदाय़ानें तदन्तविचि करणें असेल तेथें साथरक वणेसमुदाय़ानेंच तदन्तविधि होऊं शकतो, व तशा सार्थक वर्णसमुदायाने अनर्थक वर्णससदाय़ाचें, या परिभाषेप्रमाणे, ग्रहण करितां येत नाहीं, ह्मणूनच वरील वार्तिकाचं प्रयोजन काय़ आहे हें सांगतांना, भाष्यकार म्हणतात-'हन्‌म्रहणे छाहनम्रहणं माभूत । उद्‌ग्रहणे गर्मदूग्रहणम्‌ ... ... ' व त्याचा अर्थ असा आहे कॉ, “ इन्‌ हन्‌ पूपार्येम्णां

प; १४] (५२) [ परिमाषेन्दुशेखरा च

शो? सू. ३५६ य़ा सूत्रांत ' हन्‌ '-म्हणज़े मारणारा-ग्रा सार्थक वणसमुदायानें तदन्त- विधि केल्प्रास जसं ' वृत्रहन्‌ ' याचे ग्रहण होतें तसे ' फ्रोहन्‌ ' याचे ग्रहण होऊं शकत नाही; कारण “ वुत्रहन' येथ अथवान “हन अन्ती आहे, पण “पाहन येथे अथेवान्‌ 'हन! अन्तीं नाहीं, म्हणून 'इनहन!' ह निषेघसूत्र 'वृत्रहन'ला लागू पडतें आणे ' वृत्रहाणा असे रूप न होतां, ' वृत्रहणा' अल रूप होतं; पण ते सूत्र 'हीहन्‌'ला लागत नाहीं ब त्यामुळें “यीहाना' असं रूप होत. तसंच 'उदःस्थास्तग्मो: खू० ११८ या सत्रांत ऊध्व- वाचक “उद्‌? या अर्थवान्‌ वर्णससुदाय़ाचे ग्रहण केलें असल्य़ामुळे, तं सूत्र जसे 'उद्‌-- स्थानम्‌' येथे लागूं पडते तसं 'गमुंद' यांतील 'उद्‌' अनथक असल्यामुळें त्याला लाग पडत नाहीं, व त्यामुळें 'गरमुंदू--स्थास्यति' येथे 'स्था' यांतील सकाराचे जागीं पूवसव- णांदेश होत नाहीं, भाष्यांत या संबंधानें इतरहि उदाहरणें दिळी आहेत, पण तां विस्तारभग्रास्तव येथे दिलीं नाहींत. सारांश, या पंक्तावरून देर्खीळ हे स्पष्ट होते का, जेथ सूत्रांत अलाचे ग्रहण असेल तेथं ही परिभाषा लागत नाहीं व जेथे अर्थवान्‌ वणीन- पूर्वावाश्ष्ट शब्दस्वरूपाचे ग्रह.ण असंल तेथेंच ही परिभाषा लागते ), किच स्व॑ रूपमिति शासने स्वशब्देनात्मीयवाचिना थो गरृह्मते, रूपशा- बदेन स्वरूपम्‌ एवं च, तदुभयं शाब्दस्य संक्षाति तदथः । तत्रार्था न विद्ोप्य- स्तत्र शास्त्रीयकार्यासम्भवात्‌ कितु शब्दविशेषणमू । एवं चार्थविशिष्ट: शब्द: संज्ञीति फालितम्‌ । तेनेषा परिभाषा सिध्देति भाष्ये स्पषम्‌ ॥ १०॥ आणि 'स्व ख्पं शद्स्पर' स्‌. २५ ह्या सृत्रांताल' आपल' ह्या अर्थाचा वाचक जो'स्वम्‌ शब्द आहे त्याचा अथ'अथ'असा समजावा, व 'ख्पम्‌'ह्या शदाचा अथर “ाब्दाचे स्वरूप' असा समजावा, म्हणजे शब्द व अथ हे दोन्ही मिळन 'सेज्ञी' होता असा त्या सूत्राचा अर्थ होतो. य्रेथं अथ हा विशष्य (व शब्दस्वरूप हे विशेषण ) समजूं नय्रे. कारण सृत्रांत सांगेतलेला कार्ये अर्थाचे टिकाणी होऊं शकत नाहोंत. (तो काय्रे शब्दालाच होऊं शक- तात. म्हणून 'अथ' हा “शब्दाचे विशषषण मानावा.) अशा रातोन ह्या दोन शब्दांचा अथ केल्यास, 'अथविश्षष्ट शब्दास संज्ञा म्हणावे' असा वर्राल सूत्राचा अथ होऊन ह्या सूत्रानेच हो परिभाषा सिद्ध होते असं भाष्यकारांनां म्हटलं आहे. ('स्व रूप ब्दस्य संजि' याचा “अर्थविद्रष्टरे शब्दस्वरूप संजिस्यात' असा भाष्प्रकारांनी अथ केला आहे. त्यावरून ह स्पष्ट होते का जथे सूत्रांत एखाद्या शब्दाचे ग्रहण करून त्या शब्दाला काय़ होणे सांगितले आहे तशा ठिकाणीं त्या अथावेशिष्ट शब्दस्वरूपाचंच ग्रहण कराव, अनथक शब्दस्वख्पाचे ग्रहण करूं नये. ही परिभाषा देखोल हेच सांगत; म्हणूनच 'स्वे रूप शब्दस्पर' या सत्रा- वरून ही पारेभाषा निघत असं ग्रन्थकारानें म्हटलं आहे. परंतु भाष्यकारांनीं या सत्राचे प्रत्याख्यान केलं असल्प्रामुळें ही परिभाषा सूत्रासिद्ध वार्चानकी मानता ग्रेणार नाहो म्हणून, ग्रन्थकाराने ही परिभाषा न्याय्रासिद्ध-म्हणजे युक्तासेद्ध-आहे असं प्रथम म्हटले आहे.)

मराठी भाषांतर ] (५९) [प. १५

परिभाषा १५

नन्वेवमापि महद भूतश्वन्दमा इत्यत्रान्यहत इत्यास्वापात्तरत आह--

* अर्थवदम्रहणे ' ही पारिभाषा स्वीकारली तरी --म्हणजे पारभापा नं० १४ असून देखील -- 'महक्भूतश्वन्द्रमाः' या उदाहरणांत ( “महत' यांतील अन्त्य तकाराचे जागीं ) आकारादेश होण्याची आपत्ति काय्रम राहतेच. (' अमहान्‌ भूतः महटभतः' ग्रेथे '"अभूततद्वावे'या अ्थामध्यें 'कृभ्वस्तियागे' सू २११७ या सूत्राने 'महत्‌ शब्दास “च्वि' प्रत्यय होऊन व “बेरपुक्तस्य सू० ३७१ या सूत्राने “च्विस्व' चा लोप होऊन व “भूत? शब्दाशी सामानाधिकरण्य होऊन, “महक्भूतः' असं रूप सिद्ध झालें आहे. यथे शेकाकार अशी शंका करतो कीं, “महत? हा शब्द अथेवान्‌ असल्प्रामुळे, 'आन्महतः! सू० ८०७ या सत्रान्वग्रे जशीं महादवः, महाबाहुः इत्यादि रूपें होतात त्याचप्रमाणें “महाभूतः' अस रूप कां होऊं नये. या शकेला उत्तर) म्हणून ही परिभाषा सांगतात.

गोणमुख्ययोमुख्ये कार्यसम्पत्ययः ॥ १५ ।

““सुत्रांत एखाद्या शब्दाला कार्य करणें सांगितलें असल्यास, जेव्हां तो शब्द मख्योथेवाचक असतो तेव्हांच त्य़ाला ते॑ काय्रे करावे, (तो शब्द गोणाथेवाचक असलप्रास त्य़ाला तें सूत्रानादिग्ट कार्ये करूं नये )'

(“अमहान्‌ महान्‌ भत: मह द्भतश्वन्द्रमा: ' याचा अथ असा आह कां, चन्द्र वास्त- विक मोठा नसून त्याचे ठिकाणी महत्वाचा आराप केला आहे; कारण तो कलंकयुक्त असल्प्रामुळें तप्राला मोठा-म्हणजे महत्वयुक्त-आहे असं मानतां येत नाहीं, सारांश ग्रेथं “महत शब्दाचा मुख्यार्थात प्रयाग केला नसून गोणाथामध्य़ प्रय्रोग केला आहे. म्हणून : आन्महतः ' हं सुत्र अशा गाणाथेवाचक “ महत्‌ ' शब्दाला लागत नाहीं; व त्यामुळें त्याच्य़ा अन्त्प्र तकारांच जागीं आकारादेश होत नाही. “ महादेव: ' महाबाह:' या उदाहरणांत ' महत्‌ ' शब्दाचा प्रग्रोग मुख्याथामध्ये केळा असल्यामुळे, “ महत्‌ शब्दाच्य़ा तकाराचे जागीं आकारादेश होता. )

गुणादागतो गोणः । यथा गोशद्वस्य जाड्यादियुणनिमित्तो$्थो वाहीकः । अप्रसिद्धश्व संज्ञादिरपि तदूगुणारोपादेव बुध्यते ! मुखमिव प्रघानत्वान्मुख्यः प्रथम इत्यर्थः । गोणे ह्यर्थे शद्वः प्रयुज्यमाना मुख्यार्था- रापेण प्रवर्तते । पव चाप्रसिद्धत्व गोणलाक्षणिकत्वं चात्र गोणत्वम ।

€ या परिभाषेत * गोणसुख्परयोः ' हा शद्ठ घातला आहे. म्हणन गौण कशास म्हणावें व मुख्य़ कशास म्हणावे हें आतां म्रन्थकार सांगतात.) * गाण: ' ह्मणजे गुणामुळे आलेला' (“* तत आगतः ' सू० १४५३ या सूत्राने 'आगतः' य़ा अथोमध्यें : गुण' शाद्वास ' अणू प्रत्यय हाऊन ' गोण: ! असं रूप झालें आहे. ) जसं ' गोर्वा-

प. १५ ] (५४) [ परिभाषेन्दुशेखराचे

हीकः: ' या स्थलीं ( मुख्पाथेवाचक गोशद्वाचे वार्हीकाशी सामानाधिकरण्य संभवत नाहीं; कारण “ वाहीक ! हा पंचनददेशस्थ मनुष्प असून बेल नाही. अस असून देखील ञव्हां ' गोवाहीकः ' असा सामानाधिकरण्यांत प्रयोग केला जातो तेव्हां अश्या ठिकाणी * गो! शद्व मुख्य़ाथवाचक नसून-ह्ाणजे ' गो ' शद्वाचा अरे गोंडग्रा कते नसून-तो शद गोणाध वाचक आहे व त्याचा अथे गणसाइऱय़ामुळें होणाऱ्या लक्षणेने * गोनिष्ठबुद्धिमान्द्य- सदशखुशिमान्द्यवान्‌ ' असा होतो. ह्मणून, ) गोनिष्टजाड्यादिनिनित्तामुळे-ह्मणजे बेलांत जञञ बुद्धिमान्यय इत्यादि गुण आहेत ते गण वाहीकांत असल्य़ामुळें-' गोवांहीकः' असा सामानाधिकरण्यांत प्रयोग होतो व * गो? शाद्द वाहीकाचा बोधक होतो. याचप्रमाणें अप्रसिद्ध संज्ञीचा बोच देखील ( प्रसिद्ध संज्ञांचे ठिकाणी असणाऱ्या ) गणांचा ( त्य़ा अप्रसिद्धाचे ठिकाणीं ) आरोप केल्यामुळच होतो. (येथे * सज्ञादिः' या शाद्वाचा ' संज्ञा आदि सतथमःसतज्रोबकः यस्य स: सज्ञादिःरसज्ञी ' असा अथ होतो. एखादा मुलगा जन्मल्यावर त्याचें नामकरण करतेवेळी त्याच नांव * विष्णु ' असं ठोवेले जातें. ती मुलगा साक्षात्‌ विष्णु नव्हे, व विष्णूचे ठिकाणीं असणार सवेज्ञत्व, सवशात्तेमत्व, इत्यादि गण त्य़ा मुलांत नाहींत; तथापि प्रसिद्ध विष्णूचे ठिकाणीं असणाऱ्या त्या गुणांचा था अप्रासिद्ध मुळांचे ठिकाणीं आरोप करून त्याचे नांव विष्णु असे ठेविले जातं, व त्य़ा "तर तं नांव उच्चारले असतां त्या मुला चा-ह्यणजे अप्रालिद्ध संज्ञीचा-बोध हातो. सारांश संज्ञा-ह्मणजे नांव-ठेवतांना, व तसेंच “गोवाहीकः' इत्यादि सामानाधिकरण्यांत प्रथ्योग करितांना, अ्थामध्ये गुणामुळेच गोणत्व ग्रेत असते; ह्मणूनच ' गुणाद(गतो गण: ' अशी गोणा्थांची ग्रन्थकाराने व्युत्पांत सांगितली आहे. ' गोण ! या शब्दाचा अश्रे सांगून आतां ग्रन्थकार “भुख्य' या शब्दाचा अर्थ सांगतात. ) ' सुखमिव मुख्य: ' ( ह्मणजे : सवघु गात्रेयु मुख प्रधानम्‌ ! ह्या ह्मणीप्रमागें जस सवं गात्रांत सुख प्रधान आहे त्याचप्रमाणें सर्व अथरोमध्यें ) मुख्या प्रधान असल्यामुळें, (शब्द उच्चारल्याबरोबर ) त्या सुख्याथोचा प्रथम बोघ होतो. ह्मणून त्याला “प्रथम:' असें ह्यटलें आहे. ('मुरूप्र: ' या ठिकाणीं सुख शब्दाला “ शाखादिभ्य्रो यः-' सूळ २०५८ या सूत्राने ' य ' प्रत्यय्र झाला आहे. ) जेव्हां एखाद्या मुख्यार्थवाचक शब्दाचा गोणार्थांमध्यें प्र्राग केला जातो तेव्हां सख्य़ाचे ठिकाणा असणाऱ्या गुणांचा आरोप करूनच तपा प्रयोग केला जतो. सारांश या परिभायत जो “* गोण ? डाब्द वापरला आहे त्याचा अर्थ अप्रासेद्धवव व गोणलाक्षणिकत्व एवढाच समजावा ( अप्रसिद्धत्व व गौणलाक्षणिकत्व या दोहोत हा फरक आहे कीं, प्रथमस्थलीं अप्रसिद्धाचे-ह्मणजे रूक्लचे-ठिकाणीं प्रातद्वांचे गुण नसून देखील त्या गुणांचा त्याचे ठिकाणा आरोप केला जातो; पण द्वितीय स्थली, ज्याचे ठिकाणीं ज्य़ाच्य़ा रागांचा आरोप केला जातो त्याचे [ठकाणीं तत्सददद्य गुण असतात, व गुगप्ताइइय़ामुळें ' गोवाहीकः ! असा सामानाधिकरण्याने अभेदारोप केला जाता. )

तेन प्रियत््याणामित्यादी तयादेशा भवत्येच तत्र त्रिशब्दार्थस्येतर- विशषणत्वे$प्युक्तरूपगोणत्वाभावातू ।

मराठी भाषान्तर ] (५५) [प. १५

( य़ा परिभाषेंतील * गाण ? शब्दाचा अर्थ अप्रासिद्धत्व व गाणलाक्षाणिकत्व एव- ढाच असल्परामुळे य़ा शब्दाच्या अथामध्यें इतर प्रकारचं गाणत्व समाविष्ट होत नाही *हणून ) * प्रियत्रयाणाम्‌ ' इत्यादि स्थलीं त्रय़ादेश होताच. ( ' प्रित्रा: त्रयः यासां ता: प्रियच्रण़:, तासां प्रियत्रयाणाम्‌ ' या बहुवीहि समासांत * व्रि) हा शब्द उपसजने असून अन्यपदा्थाचें विशेषण आहे म्हणून ए॒कार्रातीनें या “त्रि' शब्दाचे ठिकाणा गाणत्ब आहे. पण अशा प्रकारचे उपसर्जनरूपी गाणत्व या परिभाषतीळल 'गोण' या 'राब्दाच्या अ्थामध्ये समाठष्ट नसल्यामुळें त्रेखय:' सू० २६४ हे सूत्र लागून, आम प्रत्यय पुढे असतां, “ब्रि, शब्दाचे जागीं त्रग्रादेश हाता. जर या परिभापेताल 'गोण' गाब्दाच्या अथोमध्ये उपसजनरूपी गोणत्व समाविष्ठ असतं तर, 'बस्यः' हें संत्र लागलें नसतें व त्रय़ादेश झाला नसता. तसंच समास,त उपसजनीभूत झाल्याने प्राप्त झालेल्प्रा गोणत्वाचें या परिभापेन ग्रहण झाळें असतं तर, 'सर्वादाने सवनामानि' य़ा सत्रावर ' संज्ञोपसजेनप्रतिषेव:' हें वातिक करण्याची कांहींच गरज नव्हती.)

कि चायं न्याया न प्रातिपदिककार्य किंतूपासतं विशिषब्यार्थो पस्थापकं विशिष्टरूपं यत्र तारशपदकार्य प॒व । परिनिष्टितस्य पदान्तरससम्बन्धे हि गोरवाहोक इत्यादी गोणत्वप्रतीतिने तु प्रातिपादिकसंस्कारवेळायामित्यन्तर- द्भुत्वाज्ञातसंस्कारबाधायाग: प्रातिपादिककार्य प्रवृत्यमावे बोजपू ।

( गौण? व 'मुख्य' ह्या शद्वांचा वर सांगितल्य़ाप्रमाणें अथ स्पष्ट केल्यानंतर , आतां ग्रन्थकार षरिभाषंतील ' कार्य ' ह्या शब्दाचा अथ सांगतात. त्यांच्या मताप्रमाणे ' कार्ये ! ह्या शद्वाचा प्रातिपदिकका्ये असा अथ नसून पदकार्य हा अर्थ आहे, प्राति- पदिकास स्त्रीप्रत्यय किंवा विभक्तिप्रत्यय लावतेवळीं जे पाणिनीय्रसूत्रान्वये काय्रे होतें त्याला प्रातिपादिककार्ये अस ह्मणतात; व प्रातिपदिकास विभाक्तप्रत्य़रय्र लावल्यावर जेव्हा त्याचे भाषत प्रश्रोग करण्यालायक परानाष्टत रूप--ह्मणज्ञ पद -होते तेव्हां तश्या पदाचा पदान्तरां-॥ सम्बर्च झाला असतां किंवा त्या पदाहून प्रत्यय झाला असंतां, त्य! पदाला पाणिनीयसूत्रान्वयें जें कार्व होतें त्याला पदकाय्र ह्मणतात. जस -- 'गो ह्या प्रातिपदिकास ' लु ' हा विभक्तिप्रत्यय़ लावला असतां ' गोतो णित्‌ ' सू« २८७४ ह्या सूत्रान्वये जे णिद्ठत वृद्धिरूपका्य होतं तं प्रातिपदिकका्य होय; पण * आरेनः: ' व * सोमः ' ह्या दोन प्रसिद्ध देवतावाचक पदांचा हन्द्समास करत- वेळी * हदग्ने: सामवरुणयोः ' व * अग्नेः स्तुत्स्तोमसामाः ' सू ९२३ व ०२७ ह्यां सूत्रांन्वयें जे इत्व ब पत्व काय« होतं तं पदकार्य होय्र ). दुसरं असं की, प्रातिर्पादिकाला सूत्रांत सांगितलेले कार्य करतेवेळी हौ परिभाषा लागत नाहीं. ( प्रातिपदिकाला कार्य करतेवेळी जर ही परिभाषा लागली असती तर ' गोवांहीक: * ह्या म्थलीं * गो ? शद्वाचा मुख्याथोमध्ये प्रयोग केला नसून गाणाथांमध्यें प्रयोग केला असल्यामुळे, ' गोतो णित्‌ * सू० २८४ ह्या सूत्रान्वयें सवनामस्थानांत णिट्ठतकार्य झालें

१. १९] (५९) [ परिभाषेन्दुरोखराचं

नसतें ग्र ' गा: ! असें रूप न होतां, ' गो--सुन्गोः ' असं रूप झालें असतें ), परंतु जेथें विशेप अर्थाचा बोघ करणारें वणानपूर्वीवाशष्ट शाद्वस्वरूप सूत्रांत उच्चारले आहे तशा दाहस्वरूपास पदकाये करतेवेळीांच ही परिभाषा लागू पडते, प्रातिपदिकास काये करतेवेळी ही परिभाषा लागू पडत नाहीं ह्याचे कारण हे आहे कां (केवळ प्रकृति किंवा केवळ प्रस्प्रप ह्यांचा भाषेत कधींच प्रयोग केला जात नसून पदसमूहरूप वाक्य्राचाच प्रयाग केला जात असतो, म्हणून ) भाषेंत प्रय्रोग करण्य़ालाय्रक प्रातिपदिकाहून पार- निष्ठित रूप--मग्हणजे पद॒-तय़ार झाल्यावर त्याचा जेव्हां हतर पदांशा सम्बन्ध-म्हणजे अन्वय-- होतो तेव्हांच त्या पदाचा गोणाथामध्य प्रयाग केला आहे हे ध्यानांत येते; जसे *गांबाहीक:' इत्यादि स्थळीं. ( “गो? ह्या शब्दास विभाक्तिप्रत्यम़ लावून त्याचा “वाहीकः:' ह्या पदान्तरा२॥ अन्वय केल्य़!रिवाय “गा? शब्द हा गोणाथामध्य़े उपय्रा- गांत आणला आहे हें कळूं शकत नाहीं ). म्हणून प्रातिपदिकास संस्कार करतेवेळीं-- म्हणजे विभक्तिप्रत्यय लावून त्याचे पद करतेवेळीं--त्या पातिपादिकाला अं कार्थ हो- तात तीं अन्तरद्र॑ असल्य़ामुळे, त! प्रथम झालप्रावर त्यांचा बाघ होऊं शकत नाहीं. (*गो' ह्या प्रातिपदिकास विभक्तिप्रत्य्रय़ लावंतवळीं लगच पुढ असणाऱ्या विभक्तिम्रत्यप- निमित्तामुळें ज काये होतें ते अन्तरद्ध काय्रे आहे, व त्या प्रातिपदिकाला विभाक्तिप्रत्यरय़ लागून पद॒ तम्रार झालप्रावर त्या पदाचा - म्हणजे 'गोः' ह्या पदाचा---“वाहीकः:' ह्या पदान्तराक्षी सग्बन्ध झालय़ानेतर उत्पन्न होणारे गाणत्व हें, त्या कारग्रांच्या अपेक्षेने, बहिरक्ठ आहे. म्हणून अन्तरट्ठ कार्य प्रथम झाल्यावर व पुढें पदान्तराशीां अन्वग्र झालप्रावर जेव्हां बाहिरद्ठ' गोणत्व उप्तन्न होतं तेव्हांच ही परिभाषा लागू पडते, व ही परिभाषा! पूवा होऊन गेलेल्या अन्तरक्ठ कार्यांचा नाश करूं शकत नाहीं. त्यामुळें *गीर्वाहीकः' असाच पदप्रयोग होतो व “गोवांहीक:' असा पद्प्रयोग होत नाहीं ).

*्वद]रसदशास्यापत्यामित्यथके श्वाशीरीरत्यादावत इञः सिद्धये उपा- त्तमित्यादि। न च प्रातिपदिकपदें ताटदामिति वाच्यम्‌ । तेन हि प्राति- पादिकपदवत्वेनोपस्थितिरिति तस्य विशिष्याथापस्थापकत्वाभावात्‌ ।

( “श्वशुर' ह्या शब्दाचा मुख्प अर्व 'सासरा' हा आहे, व त्याचा गोणार्थ, साक्षातू सासरा नसून गावनात्याने किंवा इतर कांही कारणामुळें 'मानलला सासरा' हा आहे. ) गोणाथवाचक “श्वशुर' शब्दास 'अत इज सू० १०९५ हें सूत्र लावता यावें व त्य़ाला अपत्य़ाथेक “इज प्रत्यय लागून 'शवशुरसदृशस्यापत्यम्‌ श्वाशुरिः' असे रूप व्हावें म्हणून वरील पडक्तींत 'उपात्त विशिष्यार्थोपस्थापकं विशिष्टरूपं यत्न, हीं पदें घातलीं आहेत. (*राजश्वझुराद्यत' सू« ११५३ ह्या सूत्रांत वणानुपूर्वाविशिष्ट व विशेष अथांचे -- म्हणजे 'सासरा' ह्या अथाचे --वाचक 'शश्ञुर' हं जे शब्दस्वरूप त्याच ग्रहण केल अस्ल्य़ामुळे, त्या रब्दस्वरूपास पदकार्य करतेवेळां ही परिभाषा लागू पडते; व मृख्याथेवाचक “शवुर' शब्दाहून अपत्याथक प्रत्यय करणे झाल्यास त्या सूत्रान्वश्र "यत

मराठी भाषांतर ] (५७) [प. १९

हाच प्रत्यय होता; गाणाथवाचक 'श्वश्ञुर' शब्दाहून तो प्रत्यग्न, ह्या परिभापेप्रमाणे, होऊं रकत नाहीं तशा टिकाणी 'अत इज! ह्या सूत्रान्वय्रे * इज ' प्रत्यय होऊन “श्वाशारि :! असें रूप सिद्ध होते. ' अत इज ! ह्या सूत्रांत वणानुपूर्वीविशिष्ट व विश्ञप अर्थाचे वाचक अशा शब्दस्वरूपाचे ग्रहण केलें नसल्यामुळें, गाणा्थंवाचक अदम्त शब्दाहून देखील अपत्यारथकप्रत्यरय “ इज्‌ ' करतेवेळी हे सूत्र लागतें व ही परिभाषा तें सूत्र लाग- ण्याच्या आड येत नाहीं. येथे हे लक्षांत ठेवावे कां, सुबन्ताहून तद्वितप्रत्ययोप्षात्ति होत असते-म्हणजे ' श्वशुरस्पररधरशुर--डस्‌ ' ह्ा' पदाहून ' ग्रत्‌' किंवा 'इज्‌ ' हा अपत्य़ार्थकतद्वितप्रत्यय़ होतो, व “ सुपो घातुप्रातिपदिकग्रोः ' सू ६५० ह्या सूत्रान्वय्े " इःस्‌ ' प्रत्यय़ाचा लुक्‌ होऊन “ वळ: ' व “श्वाशुरिः ' हीं रूपं मख्याथौत व गाणाथात अनुक्रमें सिद्ध होतात, व ही ख्पे करतेवेळी होणारं कार्ये पदकार्य्र होय; म्हणून अश्या ठिकाणीं प्रकृत पारिभाषा लागू पडते. आतां येथें शोकाकार अश्शी शंका करितो की, गोणार्थवाचक ' श्वझुर ' शब्दाहून अपत्य़ाथेक प्रत्यय करणे झाल्य स, “अत इहइज्' हें सत्र देखील लावता ग्रेत नाहीं; कारण त्या सूत्रांत 'ड्याप्‌प्रातिपदिकात ' या अधिकारसूत्रांतील प्रातिपदिकात? हं पद अनुवृत्त आहे, व तें पद वणानुपूर्वीविशिष्ट व विशेष अथोचि-म्हणजे प्रातिपादिक ह्या अ्थारचे-वाचक आहे. ह्या रशडेवर ग्रन्थकार असे उत्तर देतात कीं, ही शड बरोबर नाहीं; कारण “ अत इज ' ह्या सूत्रांत अनुवृत्त असलेले ) 'प्रातिपदिक' हें पद॒ तश्या प्रकारचें म्हणजे वणानुपूर्वाविशिष्ट व विश्ेपार्थाचे वाचक-नाहीं; कारण तें पद उच्चारलं असतां विशिष्ठाथेवाचक प्रातिपादिकाचा बोघ होत नसून ज्यांत प्रातिपदिकत्वरूपी सामान्य्र धम अ हे अशा कोणत्याहि शब्दस्वख्पाचे त्या पदाने ग्रहण करिता येतें. (“ अर्थवदा तुरप्रत्यद्र: प्रातिपदिकम सू १७८ ही 'प्रातिपादिक' शब्दाची डप्राख्या आहे व ह्या व्याख्येवरून हे स्पष्ट हातें कीं, ' प्रातिपादिक ' ही संज्ञा विशेषवणोनुपूर्वीयुक्त व विशिष्टार्थवा'चक शब्दाला लागणारी नसून प्रत्यय, प्रत्ययान्त, व 'घातु खेरीज करून कोणत्याहि अथवान्‌ शब्दास लागू पडणारी आहे, मग त्या शब्दाची वणानुपूर्वी कोणतीहि असो व त्याचा अथे कोणताहि असा. म्हणून “ अत हू ' या सूत्रांत वणानुपुर्वाविशिष्ट व विश्लेपाथेवाचक अश्या शब्दाचे प्रहण केलें नस- व्यामुळें किंवा अज्ञा शब्दाची अनवृत्ति नसल्यामुळें, गोणार्थवाचक सुबन्ताहून अप- न्यार्थक प्रत्यय करतेवेळी त सूत्र लावण्यांत कांही. अडचण येत नाहीं व ते सूत्र लावण्याच्य़ा आड ही परिभाषा येत नाहीं.)

निपातपदे तु चादित्वेनेव चादीनामुपस्थापकमिति तद्देद्यककार्य- विः्वायके ओदित्यादावतेत्मवृत्या गोभवदित्यादो दोषो न ।

( आतां शडुधकार अशी शहा करिता की, जसा ' प्रातिपेदिक ' हा शब्द वणोनुपूर्वीविशिष्ट व विशषार्थवाचक शब्दास लागणारा नसून ज्या शब्दांत प्रातिपदि- कर्वरूपी सामान्यघम आहे अश्या सव शब्दांस लागू पडणारा सामान्यशब्द आहे,

प, १५ ] (५८) | परिमाषान्दुशीखराच

तसाच ' निपात ' हा शब्द देखील आहे. ' प्राग्नीश्वरान्निपाताः ' सू १९ हें निपात- संश्ञाविधायक सूत्र आहे. ह्या सूत्रांत देखील वणोनुपूर्वाविशिष्ट व विशेषार्थवाचक शब्दाचे ग्रहण केलें नाहीं. म्हणून गोणाथेकवाचक निपाताला पद्कार्य करतेवेळी ही परिभापा लागू नये. ह्या वर ग्रन्थकार असं उत्तर देतात का जसे * प्रातिपादिक ' इ सामान्य़घमवाचक पद आहे तसं ' निपात ! हें पद नाहीं; कारण ) ' निपात ! ह्या पदाने (“चाद्य़ा5सत्वे' सू. २० ह्या सूत्रांत सांगितलेल्या) “चादि' गणांत साक्षात्‌ पठित जे ' च ' इत्यादि ( वणानुपूर्वाविशिष्ट व विश्शेषाथवाचक ) शब्द आहेत यांचेच अहण होतें. म्हणून निपातांना उद्देशून काग्रे सांगणाऱ्या * आत्‌ ' सू. १०४ इत्यादि सत्रांना ह्री परिभापा लागते, व त्यामुळें '